✔ Μάριος Μιχαηλίδης: «Μεγάλος και άπιαστος σκοπός να δαμάσει κανείς τη γλώσσα»

Συνέντευξη στην Ασημίνα Ξηρογιάννη //

«Όλοι μας και ιδίως οι συγγραφείς, είμαστε παιδιά της γλώσσας μας»

Μάριος Μιχαηλίδης

-Θα σας γυρίσω αρκετά χρόνια πίσω. Πώς ξεκινήσατε με τη γραφή;

Καλά το λέτε. Αρκετά χρόνια πίσω, όταν ήμουν μαθητής στο Γυμνάσιο συνέβη αυτό που το λέμε «κυοφορία και γραφή». Το έναυσμα το έδωσαν πολλά ερεθίσματα, όπως είναι τα πρώτα σκιρτήματα της εφηβείας. Όμως, στην ιδιαίτερη πατρίδα μου, την Κύπρο, βιώσαμε πολύ νωρίς, από την παιδική ηλικία, απίστευτες εμπειρίες με τα τραγικά γεγονότα της Αγγλικής κατοχής, τον αγώνα του 1955-’59 για την ελευθερία και την Ένωση με την Ελλάδα, τη θυσία πολλών νέων, και ανάμεσα σ’ αυτούς, εξαιρετικών ταλέντων στην ποίηση, όπως ήταν ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης. Όλα αυτά τα τραγικά δημιούργησαν ένα πολυσύνθετο -όπως αποδείχτηκε- μείγμα, που τη δεκαετία του ’60, εκδηλώθηκε σε ένα πρωτοφανές φαινόμενο γραφής από τους τότε εφήβους. Δεν θα παραλείψω, όμως, να αναφέρω και μιαν άλλη συγκυρία. Στα σχολεία είχαμε εξαιρετικούς καθηγητές. Με αγάπη και συγκίνηση θυμάμαι την ενθάρρυνση που πήρα από τους φιλολόγους μου στο Παγκύπριο Γυμνάσιο. Μάλιστα, τότε είχε αναπτυχθεί μεταξύ μας ένας ευγενής ανταγωνισμός. Όσοι γράφαμε, προσδοκούσαμε να δούμε ποιήματα και άλλα κείμενά μας στο περιοδικό «Μαθητική Εστία». Αγνοί και όμορφοι καιροί, παρά τα όσα προβλήματα.

-Τι προσδοκάτε γράφοντας;

Πριν απαντήσω στην ερώτησή σας, επιτρέψτε μου μια πολύ μικρή αναφορά στα πρώτα χρόνια της συγγραφικής μου πορείας. Από τα χρόνια της εφηβείας μέχρι σήμερα δεν έπαψα να γράφω. Στην αρχή μοναδική έγνοια ήταν η ποίηση. Μάλιστα, το 1970 επέλεξα ορισμένα ποιήματα και προχώρησα σε μια πρόχειρη αυτοέκδοση με τον τίτλο «Αντίκρυ στην Ανατολή». Από το 1975 εγκαταστάθηκα στην Αθήνα, και χρόνια αργότερα ακολούθησαν οι συλλογές «Τα Ανεξίτηλα» (Δόμος, 1987) και «Σαν άλλοθι οι λέξεις» (Μεταίχμιο, 2003). Μέχρι που προέκυψε το πρώτο πεζό « Ο Οστεοφύλαξ» (Μεταίχμιο, 2010). Από τότε, μοιράζομαι ανάμεσα στην ποίηση και την πεζογραφία.

Χαίρομαι ιδιαιτέρως που η κριτική αναγνωρίζει στα έργα μου, ως ιδιαίτερο προσόν τη γλώσσα. Στην αρχή δεν μπορούσα να προσδιορίσω ακριβώς την πρωταρχική μου προσδοκία από την εμπειρία της γραφής. Συν τω χρόνω, όμως, άρχισα να συνειδητοποιώ την αλήθεια που έκρυβε η αποφθεγματική φράση του Διονύσιου Σολωμού «(…) πάρεξ ελευθερία και γλώσσα». Σήμερα πιστεύω ότι όλοι οι επιμέρους στόχοι βρίσκονται στη σκιά αυτού του υπέρτατου και μοναδικού σκοπού, με τις αναγκαίες, βέβαια, προσαρμογές στα δεδομένα και τις απαιτήσεις της εποχής μας. Μεγάλος και άπιαστος σκοπός να δαμάσει κανείς τη γλώσσα. Σημασία έχει, όμως, η ενσυνείδητη και συνεχής προσπάθεια. Από αυτή προκύπτουν όλα τα άλλα. Όλοι μας και ιδίως οι συγγραφείς, είμαστε παιδιά της γλώσσας μας.

-Έχετε συγγραφικά πρότυπα;

Θαυμάζω πολλούς συγγραφείς, παλαιότερους και σύγχρονους, Έλληνες και ξένους. Θα περιοριστώ σε συνοπτικές αναφορές μόνο σε Έλληνες.

Από τους ποιητές, ο Κ. Π. Καβάφης, ο μεγάλος Αλεξανδρινός, θα διεκδικεί, για πολλούς λόγους, τα πρωτεία. Το «Εγώ είμαι ποιητής του μέλλοντος», όσο κι αν δεν άρεσε σε πολλούς όταν ο ίδιος το είπε, εξακολουθητικώς θα αποδεικνύεται.

Θαυμάζω, επίσης, τον ποιητή Ανδρέα Εμπειρίκο, τον πρωτοπόρο της υπερρεαλιστικής ποίησης, για τη μαγεία των ποιητικών του συλλήψεων και της γλώσσας του.

Με μαγεύει το έργο των μεγίστων ποιητών, Οδυσσέα Ελύτη και Γιώργου Σεφέρη.

Από τους πεζογράφους, πολύ νωρίς με συνεπήρε η γλώσσα και η γραφή του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Διαβάζοντας τα έργα του, ένιωσα να με μαγεύουν η περιγραφική δεινότητα του Σκιαθίτη, η ψυχογράφηση και ανάδειξη των χαρακτήρων του και μαστορική πλοκή των διηγημάτων και των μυθιστορημάτων του.

Μεγάλο θαυμασμό τρέφω για τον αιωνίως έφηβο Θανάση Βαλτινό. Ομολογώ ότι η γραφή του μού έχει διδάξει πολλά. Ο αφηγηματικός του λόγος είναι μοναδικά περίτεχνος. Το έργο του «Η κάθοδος των εννιά», παρά τη μικρή του έκταση, για μένα είναι η επιτομή της αφήγησης.

Ασφαλώς, με γοητεύει η γραφή και άλλων συγγραφέων, όπως είναι ο Στρατής Τσίρκας, ο Κώστας Ταχτσής και ο Γιώργος Ιωάννου.

Φοβάμαι, όμως, ότι με αυτές τις ειδικότερες αναφορές αδικώ πολλούς συγγραφείς ισάξιους με τους προηγούμενους.

-Μιλήστε μου λίγο σχετικά με το πώς συλλάβατε την ιδέα αυτού σας του βιβλίου με τίτλο «Έρρικα». Ποιο διήγημα περιέχει τα περισσότερα αυτοβιογραφικά στοιχεία, αν αυτό συμβαίνει;

Το πιο πρόσφατο βιβλίο μου με τον τίτλο «ΕΡΡΙΚΑ – Δεκαοκτώ αφηγηματικές γραφές», (Momentum, 2018), είναι μια επιλογή διηγημάτων, στα οποία προεξάρχει «Η συνάντηση με την Έρρικα». Πρόκειται για άτομο υπαρκτό και για πολλούς λόγους ξεχωριστό. Ο θαυμασμός μου για την Έρρικα, την πάσχουσα από ήπιας μορφή πνευματική υστέρηση, οφείλεται σε πολλά, κυρίως όμως σε μια απίστευτη πράξη ανθρωπισμού και αυτοθυσίας, που αποτέλεσε και την αιτία της γραφής του συγκεκριμένου διηγήματος.

Πολλά από τα διηγήματα, περιέχουν αυτοβιογραφικά στοιχεία. Σε ορισμένα, η μυθοπλασία στηρίζεται σε πραγματικά περιστατικά που ο ίδιος τα έζησα είτε ως απλός παρατηρητής είτε ως πρόσωπο με λιγότερη ή περισσότερη συμμετοχή στη δράση.

Το διήγημα «Τα κάλαντα» είναι καθαρά αυτοβιογραφικό. Τα ξεχωριστά βιώματα της παιδικής ηλικίας, η φιλία μου με το “τουρκάκι”, τον συνομήλικό μου Ερπίλ, που ζούσαμε στην ίδια γειτονιά και ήταν το συνεταιράκι μου στα κάλαντα που μαζί ψάλαμε, όλα αυτά είναι βιωματικά στοιχεία, προσαρμοσμένα στις ανάγκες της γραφής. Το ίδιο, και ο θάνατος της μικρασιάτισσας γιαγιάς μου, της Μαρίας.

-Πιστεύετε στα βραβεία;

Τελευταία γίνεται πολύς λόγος για τα κρατικά βραβεία, καθώς και για εκείνα της Ακαδημίας Αθηνών. Πολλοί μιλούν για εκλεκτές σχέσεις λογοτεχνών με μέλη της Ακαδημίας ή με άτομα-μέλη επιτροπών. Δεν αμφισβητώ ότι πολλοί, εκείθεν κακείθεν, πέφτουν στον πειρασμό. Από την άλλη, βέβαια, αναγνωρίζω τον θεσμικό ρόλο των πνευματικών ιδρυμάτων να επιβραβεύουν τον μόχθο των άξιων δημιουργών. Το ίδιο σέβομαι, όμως, και εκείνους που για πολλούς λόγους αμφισβητούν τα βραβεία. Προσωπικά, πέρα από κάθε βραβείο και δημόσιο έπαινο, πιστεύω στην αναγνώριση από τους επαρκείς αναγνώστες και από τους άξιους κριτικούς της λογοτεχνίας.

-Η κριτική και οι κριτικοί στην Ελλάδα;

Η λογοτεχνική κριτική είναι μια ιδιαίτερη μορφή γραφής, απολύτως απαραίτητη στο χώρο του βιβλίου. Ο κριτικός είναι ένα είδος διαμεσολαβητή μεταξύ του έργου και του αναγνώστη. Είναι αυτός που αναλαμβάνει, να μελετήσει το βιβλίο, να το αξιολογήσει σύμφωνα με τις γνώσεις, την υποκειμενική του κρίση και την εμπειρία του, και ακολούθως να δημοσιοποιήσει τις θέσεις του. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, φτάνουν στον αναγνώστη, το νόημα του βιβλίου, η ματιά του συγγραφέα για τον κόσμο και τη ζωή, καθώς και πολλά άλλα που αφορούν τη γλώσσα, την πλοκή κτλ. Όσο πιο έμπειρος και αντικειμενικός είναι ο κριτικός τόσο περισσότερο ωφέλιμο αποδεικνύεται το έργο του για τον ίδιους τους συγγραφείς, τους αναγνώστες και γενικότερα για τη λογοτεχνία.

Στην Ελλάδα, η κριτική υπηρετείται από αναγνωρισμένους συγγραφείς του είδους, καθώς και από λογοτέχνες με πλατιά μόρφωση που επιδίδονται με επιτυχία και σ’ αυτό το είδος της γραφής. Αποφεύγω να αναφερθώ σε ονόματα.

Ασφαλώς το έργο του κριτικού είναι ένα δύσκολο έργο. Ρόλο σημαντικό διαδραματίζουν πρώτα απ’ όλα τα ίδια τα βιβλία. Οι αξιόλογες κριτικές προσεγγίσεις και αναλύσεις έχουν να κάνουν με την ίδια, την καλή ή και άριστη, ποιότητα των βιβλίων. Η φτωχή λογοτεχνία, μοιραία, παράγει μέτριας ποιότητας κριτικές.

Μάριος Μιχαηλίδης

-Θα ήθελα να μου κάνετε ένα σχόλιο για τη σύγχρονη λογοτεχνική πραγματικότητα.

Σήμερα, ζούμε το φαινόμενο της πληθοπαραγωγής λογοτεχνικών βιβλίων. Ασφαλώς ο καθένας έχει το δικαίωμα να εκδίδει ποιητικά και πεζογραφικά βιβλία. Το “όνειρο” να δει κανείς τις σκέψεις του σε βιβλίο, δεν μπορεί κανείς να το εμποδίσει. Τα πιο πολλά από τα εκδιδόμενα βιβλία, ικανοποιούν, όπως φαίνεται, πρόσκαιρα όνειρα και απατηλές προσδοκίες. Ωστόσο, ορισμένα έρχονται να επιβεβαιώσουν ότι δεν έχουν εκλείψει οι ταλαντούχοι συγγραφείς. Το θέμα είναι ότι η πληθοπαραγωγή επισκιάζει τα αξιόλογα βιβλία, μέχρι να φτάσουν, κάποια από αυτά, στα χέρια έμπειρου κριτικού ή λογοτέχνη.

Προσωπικά, όπως και άλλοι συγγραφείς, είμαι αποδέκτης αρκετών βιβλίων. Ένα σημείωμα, μια ενθάρρυνση στους νέους συγγραφείς που κρίνουμε ότι έχουν κάτι ξεχωριστό να πουν, μπορεί να αποδειχθεί πολύτιμο σωσίβιο.

-Διαβάζουν οι νέοι σήμερα;

Οι νέοι δυστυχώς δεν διαβάζουν. Η αρρώστια του διαδικτύου με την ευκολία της πρόσβασης σε άπειρες και ανεξέλεγκτες πληροφορίες, όπως και ο εθισμός στο εύπεπτο, στερεύουν κάθε διάθεση για περίσκεψη, ενδοσκόπηση, συνομιλία με το “εγώ” και καταπνίγουν κάθε τάση για έμπνευση και δημιουργία.

-Αν σας έλεγαν να αλλάξετε κάτι στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα , ποιο θα ήταν αυτό;

Στην εκπαίδευση χρειάζεται να γίνουν πολλά. Ένας στόχος πρέπει να είναι η αναβάθμιση του μαθήματος της λογοτεχνίας. Από τη φετινή χρονιά στις Πανελλήνιες Εξετάσεις, οι μαθητές διαγωνίστηκαν και στο μάθημα της λογοτεχνίας. Αυτό είναι καλό. Όμως, έπρεπε κατά τη γνώμη μου, πρώτα να καθοριστούν οι επιμέρους στόχοι, να καταγραφούν οι απαιτήσεις και να εφαρμοστεί ένα πρόγραμμα συστηματικής εκπαίδευσης-διδασκαλίας των διδασκόντων καθώς και των εξεταστών, από έμπειρους και εξειδικευμένους καθηγητές. Δηλαδή, έπρεπε οι καθηγητές να καθίσουν στα θρανία. Αντίθετα, αυτό που έγινε δικαιολόγησε τους φόβους πολλών για την αποτυχία της “αλλαγής”. Από την προσωπική μου εμπειρία, ως καθηγητή της λογοτεχνίας στο ΙΒ (International Baccalaureate) το μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (Modern Greek) διδάσκεται τρία δίωρα την εβδομάδα- ναι έξι ώρες! Εκείνο που θέλω να σημειώσω είναι ότι για την όποια αλλαγή χρειάζεται μελέτη, διάλογος, στόχευση, εφαρμογή. (Εσκεμμένα αποφεύγω τη λέξη “Στρατηγική”).

-Θα σας δώσω λέξεις και σεις θα μου δώσετε σκέψεις:

θάλασσα: Επιτέλους να φανεί το καΐκι “Ελπίδα”, να αναταράξει τη επίπλαστη νηνεμία και τα ακίνητα νερά!

κόκκινο: Αν είναι της αυγής καλοδεχούμενο. Το κόκκινο της Δύσης με φοβίζει.

πολιτική: Πνιγηρός συναγελασμός και συνωστισμός ηλιθίων!

θέατρο: Κλείστε την αυλαία, επειγόντως! Οι θεατές αποκοιμήθηκαν! Ο θεατρώνης απειλεί να αυτοκτονήσει!

κλόουν: Αλήθεια πόσο μοιάζουν όπου κι αν κοιτούν!

διακειμενικότητα: Μαγγανείες για μια καθόλα νόμιμη μίμηση.

λογοκλοπή: Αιδώς Αργείοι!

Καβάφης: Υποκλίνομαι!

Ελλάδα: Όνειρο γαλάζιο, όνειρο παντοτινό!

-Γράφετε κάτι τώρα;

Ήδη, έχω ολοκληρώσει ένα μυθιστόρημα, που άρχισα να γράφω το 2018. Τίτλος: «Το συμβόλαιο». Στην ΕΡΡΙΚΑ υπάρχει ένα ομότιτλο διήγημα. Η τύχη του ήταν να γίνει, τελικά, μυθιστόρημα.

Παράλληλα, ξανακοιτώ τα ανέκδοτα ποιήματά μου.

-Τι ονειρεύεστε , τι ελπίζετε;

Με ρωτάτε για όνειρα και ελπίδες σε δύσκολους καιρούς. Δεν τολμώ να απαντήσω όπως ο Νίκος Καζαντζάκης, παρ’ όλο που τα λόγια του γυροφέρνουν στο μυαλό πολλών ανθρώπων.

Για να ονειρευτώ, πρέπει να μπορώ να ελπίζω.

Σκέφτομαι: Μπορώ, άραγε; Η τροχιά που παίρνει ο κόσμος, μόνο βαριές ανάσες ανθρώπων αφήνει ν’ ακουστούν…

Κι όμως… πρέπει…

Μάριος Μιχαηλίδης