Λογοτεχνία και νόσος: η περίπτωση του αλτσχάιμερ

Της Κατερίνας Σαββίδου // *

 

Η συχνότητα με την οποία εμφανίζεται η νόσος ως θέμα στη λογοτεχνία και ειδικότερα οι μεταφορικές χρήσεις της είναι τέτοια ώστε κανείς να μιλά για λογοτεχνικό τόπο. Έτσι είτε πλήττεται ένα άτομο είτε μια κοινότητα ανθρώπων η ασθένεια ερμηνεύεται άλλοτε ως ηθική παρεκτροπή του ενός άλλοτε ως τιμωρία επιβεβλημένη από τους θεούς στην ομάδα λόγω παραβίασης απαραβίαστων ορίων (τα Σόδομα και τα Γόμμορα στην Παλαιά Διαθήκη). Στη σύγχρονη εποχή οι μεταφορικές χρήσεις της νόσου αποδίδονται κυρίως στη φυματίωση και τη σύφιλη, αρρώστιες που έκαναν θραύση στα τέλη του 19^ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, καθώς πρόκειται για ασθένειες που εύκολα συνοδεύονται από μια δεύτερη ερμηνεία, μια και τα αίτια και οι θεραπείες τους ανακαλύφθηκαν πολύ αργά. Σε αυτές τις δυο αρρώστιες προστίθενται αργότερα οι ψυχασθένειες, ο καρκίνος και ύστερα το AIDS.[1]

Η  Σούζαν Σόντακ στο δοκίμιό της Η νόσος ως μεταφορά μελετά τις μεταφορές που συνδέονται με τη φυματίωση, τον καρκίνο και το AIDS. [2] Η Σόντακ εξετάζει τις μεταφορές που αποδίδονται στη φυματίωση και τον καρκίνο μέσα από ένα ευρύ φάσμα λόγων που περιλαμβάνει τη λογοτεχνία, ιατρικές έρευνες και άρθρα, κείμενα πολιτικής επιστήμης, τον δημοσιογραφικό λόγο. Οι μεταφορές αυτές αποκαλύπτουν τις διαθέσεις και τη στάση μας απέναντι σε αυτές τις αρρώστιες, οι οποίες λειτουργούν μεταφορικά για να υποδηλώσουν κοινωνικές παθογένειες. Όπως υποστηρίζει η Σόντακ οι συγκεκριμένες ασθένειες έχουν αποκτήσει μια τέτοια συμβολική σημασία που είναι αδύνατον πλέον να τις αντιμετωπίσει κανείς χωρίς τα στερεότυπα που τις συνοδεύουν και τα οποία επιχειρεί η συγγραφέας να αμφισβητήσει.[3] Ειδικά οι μεταφορές που περιβάλλουν τις δύο πρώτες αρρώστιες φανερώνουν πολλά για την ιδέα του νοσηρού, όπως αυτή έχει εξελιχθεί από τον 19^ο αιώνα με τη φυματίωση να αποτελεί την πιο συχνή αιτία θανάτου μέχρι τον 20ό αιώνα κατά τον οποίο ο καρκίνος  συνιστά την πιο τρομακτική νόσο. Αν όμως η φυματίωση οδηγούσε σε εξαϋλωμένες προσωπικότητες και σε ποιητικούς θανάτους, σύμφωνα με την Σόντακ δεν προβλέπεται για τον καρκίνο μια ανάλογη αντιμετώπιση, καθώς αποτελεί ένα σπάνιο και σκανδαλώδες θέμα για την ποίηση.[4]

Αν οι μεταφορές που αποδίδονται στη φυματίωση και τον καρκίνο, παρουσιάζουν τις δυο νόσους ως μια κακόβουλη και σκληρή κλοπή της ζωής, επειδή πρόκειται για νόσους δυσθεράπευτες, ακατανόητες, μυστηριώδεις και τέτοιες που να προκαλούν τον φόβο, τότε στον 21^ο αιώνα η άνοια προκαλεί ίσως ανάλογα συναισθήματα, αν λάβει κανείς υπόψη τον ανησυχητικό αριθμό των πασχόντων στο παρόν και τις δυσοίωνες εκτιμήσεις για  διπλάσια αύξηση των θυμάτων στο εγγύς μέλλον.[5] Η νόσος Alzheimer είναι μια μορφή άνοιας και συγκεκριμένα μια χρόνια νευροεκφυλιστική ασθένεια του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος, που χαρακτηρίζεται στην ήπια μορφή της από σταδιακή απώλεια της μνήμης και μείωση των υπόλοιπων νοητικών λειτουργιών του εγκεφάλου. Είναι μια νόσος της «τρίτης ηλικίας», παρόλο που σποραδικά συναντώνται  περιστατικά και σε μικρότερες των 65 ετών ηλικίες.[6]

Εάν η λογοτεχνία, όπως διατείνεται ο Τσβετάν Τοντορόφ στο δοκίμιό του Η λογοτεχνία σε κίνδυνο, έχει ως αντικείμενο «την ανθρώπινη κατάσταση», «την κατανόηση των ανθρώπινων συμπεριφορών και παθών»,[7] κι αν είναι «σκέψη και γνώση του ψυχικού και κοινωνικού κόσμου τον οποίο κατοικούμε»[8] τότε ποια υποδοχή επιφυλάσσεται από αυτήν στη νέα «επιδημία του 21^ου αιώνα», το αλτσχάιμερ[9]; Με άλλα λόγια με ποιες μεταφορές επενδύεται η νόσος σε λογοτεχνικά κείμενα και ποια εικόνα διαμορφώνουν αυτές για την αρρώστια; Τα κείμενα στα οποία θα εξετάσουμε τον μεταφορικό λόγο για τη νόσο είναι τα ακόλουθα πεζογραφήματα: Θεόδωρος Πρίντζης, Αλτσχάιμερ[10], Λίζα Κάντα-Τριτάκη, Βαρκούλα στο πέλαγος Αλτσχάιμερ[11], Πέρσα Ζηκάκη, Εν αγ(ν)νοία(2018)[12], Ρούλα Γεωργακοπούλου, Δέντρα, πολλά δέντρα(2018)[13], το διήγημα Αλτσχάιμερ Trance[14] από την ομότιτλη συλλογή διηγημάτων της  Στέργιας Κάββαλου, και η ποιητική συλλογή της Αγγελική Σιδηρά, Silver Alert(2016).[15]

Στα παραπάνω έργα η αρρώστια παρακολουθείται από το ξεκίνημά της έως την κατάληξη του ασθενούς και οι πάσχοντες είναι ηλικιωμένοι που ανήκουν και στα δύο φύλα. Η αφήγηση γίνεται από τους φροντιστές των ασθενών που είναι οι σύζυγοι ή τα παιδιά τους και σε μια περίπτωση από έναν εγγονό. Η πρώτη ομάδα των μεταφορών αφορά τα βασικότερα συμπτώματα της αρρώστιας που οδηγούν στη σταδιακή έκπτωση των νοητικών λειτουργιών του πάσχοντος και η δεύτερη ομάδα επικεντρώνεται στην αρρώστια καθαυτή και την παρομοιάζει άλλοτε με ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή, άλλοτε με μια φυλακή κι άλλοτε με ένα τέρας απειλητικό και θανατηφόρο.

Στις μεταφορές της πρώτης ομάδας τα συμπτώματα της νόσου που προβάλλονται, είναι οι διαταραχές στον προφορικό και γραπτό λόγο, στη μνήμη και τον προσανατολισμό. Οι διαταραχές αυτές έχουν ως αποτέλεσμα την αποδόμηση της ταυτότητας του ασθενούς, που τον καθιστούν ένα άβουλο ον, καθηλωμένο στο νηπιακό στάδιο, πλήρως εξαρτημένο από τον φροντιστή του. Με άλλα λόγια ο ασθενής μετατρέπεται σε ένα ξένο, αλλότριο, γκροτέσκο όν, σε ένα γερασμένο νήπιο. Η νόσος συμβολίζει την μετάπτωση του ανθρώπου σε μια μη αναγνωρίσιμη κατάσταση όπου η αρχική και η τελική φάση της ανθρώπινης ζωής συναιρούνται σε μία αλλόκοτη και θλιβερή περίοδο.

Παραδείγματα της πρώτης ομάδας μεταφορών συναντούμε στο μυθιστόρημα του Θεόδωρου Πρίντζη Αλτσχάιμερ.[16] Ο νευρολόγος κάνει τη διάγνωση της ασθένειας σε μια συζήτηση με τον εγγονό της πάσχουσας χρησιμοποιώντας την ακόλουθη μεταφορά: « Η νόσος […] αποδομεί την προσωπικότητά του με «ύπουλα χτυπήματα» αμνησίας, κατάθλιψης και αδιαφορίας».[17] Στην ποιητική συλλογή της Αγγελικής Σιδηρά, Silver Alert [18]η αλλοιωμένη μνήμη του ανοϊκού πατέρα, «η ζωή του κλούβιες μνήμες»,  ορίζει πλέον τη ζωή του ακυρώνοντας το παρελθόν και καταργώντας το παρόν και το μέλλον, ενώ  αλλού ο πατέρας χαρακτηρίζεται ως «ανδρείκελο», δηλαδή ένα άτομο που δεν ορίζει τον εαυτό του, χωρίς κατεύθυνση και προσανατολισμό, ενώ η ζωή του δεν διαθέτει ειρμό και συνοχή: «Μα η ζωή του όλη, ξηλωμένοι πόντοι, με τίποτα δε συμμαζεύεται ξανά.»[19] Τέλος στο μυθιστόρημα της Ζηκάκη Εν Α(γ)νοία[20] η ασθένεια μετατρέπει τους ανθρώπους σε όντα μη φυσιολογικά, σε όντα των οποίων η πορεία της ζωής τους αλλάζει προσανατολισμό, καθώς «Ανηλεής […]συνέχιζε να τροφοδοτεί τη ζωή της με τη στέρηση των κεκτημένων αλλά και αυτονόητων ιδιοτήτων όλων αυτών που χαρακτηρίζουν τους φυσιολογικούς ανθρώπους.»[21]

Ιδιαίτερη έμφαση αποδίδεται στη νηπιακή συμπεριφορά των πασχόντων από αλτσχάιμερ. Λόγου χάριν στο έργο της Κάντα-Τριτάκη, Βαρκούλα στο πέλαγος Αλτσχάιμερ[22] η περιγραφή της ασθενούς μητέρας ως παιδιού λόγω της πλήρους εξάρτησής της από τα παιδιά της αποτυπώνεται στη φράση: «Γιατί κι εσύ, δε θα διέφερες σιγά σιγά και πολύ από ένα νήπιο […].»[23] Στο μυθιστόρημα της Ζηκάκη επίσης προβάλλεται παρόμοια εικόνα του πάσχοντος ατόμου: «Σ΄ αυτό οφείλεται το ότι τα άτομα που πάσχουν από άνοια ξεκινούν να συμπεριφέρονται σαν παιδιά […] Σε πιο προχωρημένο στάδιο παρατηρείται, πάντα σταδιακά, πλήρης εξαφάνιση της νοητικής ικανότητας και των ηθικών φραγμών ως το σημείο επιστροφής σε νηπιακό στάδιο».[24] Τέλος στο κείμενο της Ρούλας Γεωργακοπούλου, Δέντρα, πολλά δέντρα[25], η συγγραφέας μας τονίζει την απώλεια της γλωσσικής ικανότητας της ανοϊκής μητέρας της και την αντικατάστασή της με ένα ακατάληπτο γλωσσικό ιδίωμα, όπου δεν υπάρχει λογικός ειρμός: «Όχι πως δεν ήμουν εξοικειωμένη από νωρίς με το λεξικό της άνοιας. Κάπως ξώφαλτσα είναι η αλήθεια, αλλά πάντως είχα αποφασίσει να τη μάθω φαρσί αυτήν τη γλώσσα της αριστοκρατίας, αλλιώς να σιωπήσω για πάντα» και «Πλην όμως η μαμά μου, τους τελευταίους μήνες του βίου της, είχε ήδη κλειστεί σε ένα αποκλειστικά δικό της ιδίωμα, ακατάσχετο, χωρίς σχεδόν καμία παύση.»[26]

Η δεύτερη ομάδα των μεταφορών παρουσιάζει την ασθένεια ως αναχώρηση χωρίς επιστροφή, σε έναν τόπο ανεξερεύνητο και απροσπέλαστο από τους μη πάσχοντες ή με ένα δεσμωτήριο όπου δεν υπάρχει πιθανότητα απόδρασης του ασθενούς ή με ένα τερατόμορφο όν που επιτίθεται ξαφνικά στον άνθρωπο χωρίς αυτός να μπορεί να αμυνθεί. Κατ’ αυτόν τον τρόπο υψώνεται ένα αόρατο σύνορο μεταξύ πασχόντων και φροντιστών, που αδυνατούν να κατανοήσουν και αποδεχτούν τη μεταβολή που συμβαίνει στη ζωή των ασθενών με άνοια. Λόγου χάριν στο διήγημα της Στέργιας Κάββαλου, Αλτσχάμερ trance[27], η άνοια απεικονίζεται ως μια μετακίνηση της ασθενούς σε άλλον τόπο. Η ασθένεια περιγράφεται ως μια ακολουθία σπασμωδικών και μηχανικών κινήσεων, μια κατάσταση όπου πραγματικότητα και φαντασία συναιρούνται αξεδιάλυτα, με τον χρόνο να ακυρώνεται εντελώς μέχρι που να δείξει το σημείο μηδέν: «Έτσι την έβλεπα την κυρία Αλίκη. Σαν τη μοναδική που είχε βουτήξει στη Χώρα των Θαυμάτων και ξεχνούσε το όνομά της, ποια είναι, ποια είμαι, να φάει, αν φάγαμε, να ντυθεί, τι να βάλει, πώς να χτενιστεί. Όλα μια ευθεία γραμμή. Τον χρόνο τον είχε υποτάξει καιρό τώρα. Κι όλα μπερδεύονταν γλυκά. Στο μυαλό, στον κόσμο, στο αρχηγείο της[…]. »[28], ώσπου η ογδοντάχρονη Αλίκη ένα καλοκαιριάτικο πρωινό βγήκε στο μπαλκόνι για να μαυρίσει κι «έριξε μια βουτιά» στο κενό νομίζοντας ότι μπροστά της απλώνεται η θάλασσα.

Ακόμα στο έργο της Λίζας Κάντα-Τριτάκη, Βαρκούλα στο πέλαγος Αλτσχάιμερ η νόσος αποδίδεται ως μεταφορικό μέσο που αναχωρεί με τον επιβάτη για άγνωστη κατεύθυνση: «Μπορεί   [η ασθένεια] να οδηγήσει στην κατάθλιψη και την απόγνωση αυτόν που βλέπει τον άνθρωπό του «να φεύγει» σιγά σιγά σαν μια βαρκούλα ακυβέρνητη στο πέλαγος της άγνοιας.» Η σταδιακή απώλεια της μνήμης αναγκάζει την κόρη να βρει «γέφυρες επικοινωνίας», παρόλο που η επικοινωνία σταδιακά γίνεται ανέφικτη: «Προσπαθούσαμε να κρατήσουμε ακόμα δεμένη στο λιμάνι, αυτή τη βαρκούλα όπου είχες μπει, και κάποια στιγμή, θ’ αποκοβόταν από το σκοινί της και θα έφευγε ακυβέρνητη, μέχρι να χαθεί στο πέλαγος αυτής της παράξενης αρρώστιας που την έλεγαν Αλτσχάιμερ.»[29] Επίσης η αναπαράσταση της αρρώστιας ως φυλακής εντοπίζεται στην Κάντα-Τριτάκη, όπου η αφηγήτρια φαντάζεται τη μητέρα της ως «[…] σκλαβωμένη σε μια περίεργη κατάσταση.», σαν ένα εγκλωβισμένο πουλί: «Τώρα, φαινόσουν σαν ένα φτωχό πουλί, που ήθελε να πετάξει, ενώ είχε κομμένα φτερά. Και το βλέμμα σου έγινε τελείως απλανές.» Στο τελευταίο στάδιο της αρρώστιας η κόρη διαπιστώνει πως η μητέρα της ζούσε «έξω από το χώρο και το χρόνο.» και αναρωτιέται τι μπορεί να συμβαίνει στο μυαλό ενός ανοϊκού: «Προσπαθούσα να καταλάβω αν ακόμη υπήρχε κάτι στον εγκέφαλό σου. Έβλεπες άραγε φως ή σκοτάδι; Ή το απόλυτο κενό;»[30] Τέλος στο μυθιστόρημα της Πέρσας Ζηκάκη, Εν α(γ)νοία, επαναλαμβάνονται οι εικόνες του εγκλεισμού, της αδυναμίας απόδρασης από έναν χώρο μη προσβάσιμο σε άλλους: «Ήταν η πρώτη της απόπειρα φυγής, ίσως μια εσωτερική παρόρμηση να αποδράσει από τη νοσηρή πραγματικότητα που βίωνε, ή μήπως μια κίνηση απεγκλωβισμού ασυναίσθητη;», ενώ άλλοτε η ασθένεια παρομοιάζεται με αφιλόξενες και ανεξερεύνητες περιοχές όπως με «αχανή εσωτερική […] έρημο» ή με «μαύρη θάλασσα της άνοιας».[31]

Και στις δύο ομάδες μεταφορών διαπιστώνουμε ότι το αλτσχάιμερ σκιαγραφείται αρνητικά, ως μια παντοδύναμη ασθένεια που στερεί από τον άνθρωπο την αυτονομία του, αποκόβει τις γέφυρες επικοινωνίας με τους άλλους, τον μετατρέπει σε έναν ζωντανό-νεκρό και τον οδηγεί στον θάνατο σε μια κατάσταση πλήρους παρακμής. Η απουσία κατανόησης των αιτίων της νόσου και η έλλειψη αποτελεσματικής θεραπείας της προκαλούν το δέος μπροστά στον μυστηριώδη εισβολέα, απέναντι στον οποίο οι άνθρωποι νιώθουν ανίσχυροι κι αβοήθητοι. Το γεγονός ότι αυτή η νόσος συνδέεται κυρίως με το γήρας, προσδίδουν σε αυτήν μια ακόμα αρνητική διάσταση, που μαζί με άλλες αρνητικές συνδηλώσεις για την ηλικία αυτή, όπως η πνευματική και σωματική εξασθένηση και το τέλος της ζωής, την καθιστούν ανεπιθύμητη κι αποκρουστική δημιουργώντας έτσι μια στερεοτυπική αρνητική απεικόνιση των γηρατειών. Όμως μια τέτοια εικόνα αποκαλύπτει και την αδυναμία αποδοχής της νόσου ως μια ασθένεια με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά,  αντίθετα τη δαιμονοποιεί, δημιουργεί ένα μύθο γύρω από αυτήν, ο οποίος συμβάλλει στη συσσώρευση αρνητικών συνδηλώσεων που ταυτίζουν την ασθένεια με το απόλυτο κακό, απεχθές και εκφοβιστικό, τοποθετώντας έτσι τους πάσχοντες από αλτσχάιμερ στο περιθώριο της κοινωνίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γεωργακοπούλου Ρούλα, Δέντρα, πολλά δέντρα, Πόλις, Αθήνα 2018

Ζηκάκη Πέρσα,  Εν αγ(ν)νοία, Δρόμων, Αθήνα 2018

Κάββαλου Στέργια, Αλτσχάιμερ Trance, Τετράγωνο, Αθήνα 2009

Κάντα-Τριτάκη Λίζα, Βαρκούλα στο πέλαγος Αλτσχάιμερ(2010), Ίαμβος, Αθήνα 2010

Πρίντζης Θεόδωρος, Αλτσχάιμερ, Μίνωας, Αθήνα 2005

Σιδηρά Αγγελική, Silver Alert, Κέδρος, Αθήνα 2016

Σόντακ Σούζαν, Η νόσος ως μεταφορά. Το AIDS και οι μεταφορές του, μτφρ. Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος-Στέφανος Ροζάνης, Ύψιλον, Αθήνα, 1993

Τοντορόφ Τσβετάν, Η λογοτεχνία σε κίνδυνο, μτφρ. Χρύσα Βαγενά, Πόλις, Αθήνα 2013

ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ

Γκικόπουλος Φοίβος, Λογοτεχνία και ιατρική, εφημ. Η Αυγή, https://www.avgi.gr/entheta/201622_logotehnia-kai-iatriki, τελευταία ανάκτηση 15/10/2021

Ελληνική Εταιρεία Νόσου Alzheimer και Συγγενών Διαταραχών, Η Νόσος Alzheimer,  https://www.alzheimer-hellas.gr/index.php/el/alzheimer-disease/anoia-provlima, τελευταία ανάκτηση 15/10/2021

Εταιρεία Alzheimer Αθηνών, Η άνοια και η νόσος Αλτσχάιμερ: Η επιδημία του 21ου αιώνα,

https://alzheimerathens.gr/i-ania-ke-i-nosos-alzheimer-i-epidimia-tou-21ou-eona/, τελευταία ανάκτηση 15/10/2021

Οι άνθρωποι με άνοια στην Ευρώπη προβλέπεται να διπλασιασθούν έως το 2050, εφημ. Η Καθημερινή, https://www.kathimerini.gr/world/1065531/oi-anthropoi-me-anoia-stin-eyropi-provlepetai-na-diplasiasthoyn-eos-to-2050/,  τελευταία ανάκτηση 15/10/2021

* Η Κατερίνα Σαββίδου γεννήθηκε στις Σέρρες και εργάζεται ως φιλόλογος στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Έχει πραγματοποιήσει προπτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Στα ερευνητικά της ενδιαφέροντα περιλαμβάνονται η εφηβική λογοτεχνία, η αναπαράσταση της νόσου και της έμφυλης ταυτότητας στη λογοτεχνία.

_____________

[1] Φοίβος Γκικόπουλος, Λογοτεχνία και ιατρική, εφημ. Η Αυγή.

[2] Σούζαν Σόντακ, Η νόσος ως μεταφορά. Το AIDS και οι μεταφορές του, μτφρ. Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος-Στέφανος Ροζάνης, Ύψιλον, Αθήνα, 1993.

[3] Ό. π., 10.

[4] Ό. π., 25.

[5]Οι άνθρωποι με άνοια στην Ευρώπη προβλέπεται να διπλασιασθούν έως το 2050, εφημ. Η Καθημερινή.

[6] Ελληνική Εταιρεία Νόσου Alzheimer και Συγγενών Διαταραχών, Η Νόσος Alzheimer.

[7] Τσβετάν Τοντορόφ, Η λογοτεχνία σε κίνδυνο, μτφρ. Χρύσα Βαγενά, Πόλις, Αθήνα 2013, 107.

[8] Ό. π., 89.

[9] Εταιρεία Alzheimer Αθηνών, Η άνοια και η νόσος Αλτσχάιμερ: Η επιδημία του 21ου αιώνα.

[10] Θεόδωρος Πρίντζης, Αλτσχάιμερ, Μίνωας, Αθήνα 2005.

[11] Λίζα Κάντα-Τριτάκη, Βαρκούλα στο πέλαγος Αλτσχάιμερ(2010), Ίαμβος, Αθήνα 2010.

[12] Πέρσα Ζηκάκη, Εν αγ(ν)νοία, Δρόμων, Αθήνα 2018.

[13] Ρούλα Γεωργακοπούλου, Δέντρα, πολλά δέντρα, Πόλις, Αθήνα 2018.

[14] Στέργια Κάββαλου, Αλτσχάιμερ Trance, Τετράγωνο, Αθήνα 2009.

[15] Αγγελική Σιδηρά, Silver Alert, Κέδρος, Αθήνα 2016.

[16] Στο μυθιστόρημα αυτό ο ήρωας όπως και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς του, αργόσχολοι και χασομέρηδες, προσπαθούν να επιβιώσουν από τη σύνταξη της πάσχουσας από άνοια γιαγιάς περιορίζοντας τα έξοδά τους και κάνοντας ό, τι περνά από το χέρι τους για να παρατείνουν αυτή τη χρηματοδότηση ακόμα και μετά τον θάνατο της ηλικιωμένης.

[17] Θεόδωρος Πρίντζης, ό. π.,  39.

[18] Μια ομάδα ποιημάτων της ποιητικής συλλογής της Σιδηρά αφορά την συμπαράσταση του ποιητικού υποκειμένου στον ανοϊκό πατέρα.

[19] Αγγελική Σιδηρά, ό. π., 15, 16, 20.

[20] Η Ζηκάκη αφηγείται κυρίως στο πρώτο μέρος του μυθιστορήματός της τη ζωή ενός ζευγαριού πριν και μετά την άνοια, η οποία εμφανίστηκε στη γυναίκα και τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισε αυτή την κατάσταση ο σύζυγος.

[21] Πέρσα Ζηκάκη, ό. π., 30.

[22] Η συγγραφέας καταθέτει την προσωπική της μαρτυρία για συμβάντα τα οποία έζησε φροντίζοντας τη μητέρα της που προσβλήθηκε και πέθανε από το αλτσχάιμερ.

[23] Λίζα Κάντα-Τριτάκη, ο. π., 121.

[24] Πέρσα Ζηκάκη, ό. π., 20.

[25] Πρόκειται για αυτοβιογραφικό βιβλίο, που πραγματεύεται τους τελευταίους μήνες ζωής της μητέρας της συγγραφέως, που είχε χτυπηθεί από άνοια.

[26] Ρούλα Γεωργακοπούλου, ό. π., 15, 16.

[27] Διήγημα από την ομότιτλη συλλογή όπου παρακολουθούμε την καταβύθιση μιας ηλικιωμένης γυναίκας στην άνοια και το τραγικό της τέλος.

[28] Στέργια Κάββαλου, ό. π., 37.

[29] Λίζα Κάντα-Τριτάκη, ο. π., 35, 45, 115.

[30] Ό. π., 144, 145, 148, 149.

[31] Πέρσα Ζηκάκη, ό. π., 24, 25, 51.