Ο αιώνιος ενεστώτας του Λευτέρη Βογιατζή

Γράφει ο Απόστολος Θηβαίος //

Κατερίνα Αρβανίτη, Κωνσταντίνος Κυριακός, Λίνα Ρόζη, Δημήτρης Τσατσούλης «Λευτέρης Βογιατζής, ο σκηνοθέτης- ο ηθοποιός», εκδ. 24 Γράμματα, 2019, σελ. 160

Για τους φίλους

Που αν και χάθηκαν

Δεν δαμάστηκαν

Ποτέ

Με αφορμή την έξοχη έκδοση των 24 γραμμάτων για τον σπουδαίο ηθοποιό και σκηνοθέτη

Οι ψηφίδες εκείνου του μωσαϊκού που καλείται σήμερα ελληνικό θέατρο μαρτυρούν ορισμένη ποικιλία, το αναγκαίο δράμα της ταυτότητάς μας και ίσως μερικά βήματα ανανέωσης. Μα όλα τούτα επισημάνθηκαν ήδη χρόνια πριν που πάει να πει πως το νέο, ελληνικό θέατρο διαμορφώνεται κάτω από το ίδιο ρεύμα που δεκαετίες το διατρέχει. Κάπως εξωστρεφές μα πιστό στην ηθογραφία της μεγάλης, ευρωπαϊκής οικογένειας,  εξαντλεί τους παγκόσμιους ρόλους σε μια πρωτοφανή και αέναη άνθηση. Τα ήδη σχηματοποιημένα σύμπαντα εμπλουτίζονται, απλοποιούνται, αναλύονται ενδελεχώς, δίχως να ξεπερνιέται ποτέ εκείνο το ασφαλές πεδίο της σύγχρονης δραματουργίας στο οποίο ασκούνται οι δημιουργοί. Αν πιστέψει κανείς τον γέρο Έζρα θα έπρεπε αυτή η ιστορία που ονομάζεται λόγος να είχε πάψει από καιρό να αποτελεί στοιχείο ανάλυσης. Ωστόσο, κινούμενα στα όρια της πρόκλησης, με το πρόσχημα και την αγωνία της μετάφρασης μιας αδοκίμαστης ακόμη, δίχως ταυτότητα εποχής τα καινούρια κείμενα σηματοδοτούν το αδιαμφισβήτητα γόνιμο και πειραματικό πεδίο που χρειάζεται το θέατρο για να αποκαλύψει όλες τις εκδοχές του. Ακριβώς όπως εκείνη η μπαλαρίνα έριχνε τα πέπλα της, προτού γίνει βασίλισσα μες στο σκιερό παλάτι. Το παλαιό, βιργιλικό όραμα εξηγείται τώρα με όρους επικαιρότητας, καθώς στον πολύ νατουραλισμό μας λειαίνουμε το αισθητήριό μας, έτσι όπως περιφρονούμε μυθολογίες και μνήμες.

Ο Λευτέρης Βογιατζής αποτελεί ένα από τα πρόσωπα μιας παλαιάς φρουράς που τώρα δίνει τους καρπούς του αγώνα της. Τι και αν ο σπουδαίος ηθοποιός και σκηνοθέτης εγκατέλειψε το μελόδραμα της εποχής μας, το έργο του διαρκώς έρχεται στο προσκήνιο, επιβεβαιώνοντας πως μαζί με τον Γιώργο Μιχαηλίδη, το Θέατρο Τέχνης και μια σειρά από μεμονωμένους δημιουργούς διαμορφώνουν μερικά από τα πρόσωπα και τους φορείς που έθεσαν εαυτούς στην πρωτοπορία της εποχής τους. Ψύχραιμος, μεθοδικός, εργατικός, αιρετικός. Άλλοτε ηθοποιός και άλλες φορές πίσω από τα φώτα της ράμπας ο Βογιατζής αφήνει γλαφυρό το αποτύπωμά του στον κινηματογράφο και το θέατρο. Η ενασχόλησή του με την αμεσότητα της θεατρικής λειτουργίας έθρεψε το υποκριτικό υλικό του, ενώ η δημιουργική του στόχευση τον έθεσε επικεφαλής ενός θεάτρου που σήμερα σηματοδοτεί ένα νέο είδος θεατρικής αγωγής.

Το περιεκτικό αφιέρωμα των εκδόσεων 24 Γράμματα στρέφει το ενδιαφέρον του αναγνώστη στο έργο του θεατράνθρωπου Λευτέρη Βογιατζή. Οι δυο σπουδαίοι ρόλοι της ζωής του, εκείνη του ηθοποιού και του σκηνοθέτη τοποθετούνται κάτω από την αξιολογική ικανότητα των Κατερίνα Αρβανίτη, Λίνας Ρόζη, Κωνσταντίνου Κυριακού και Δημητρίου Τσατσούλη. Η επιστημονική τους ματιά αλλά και η εκλαϊκευμένη αναγωγή των επισημάνσεών τους που καθιστά το εγχειρίδιο για τον Λευτέρη Βογιατζή εξόχως κατατοπιστικό, ακόμη και για τον αμύητο μελετητή του, συνιστά την πρώτη, αξιολογική βαθμίδα του βιβλίου. Χωρισμένο στους θεατρικούς τομείς στο πεδίο των οποίων ασκήθηκε ο Βογιατζής, με την παράθεση των πρωτοποριών που εισήγαγε ο δημιουργός στις παραστάσεις του θαυμαστού θεάτρου της οδού Κυκλάδων και μια ειδική αναφορά στην κινηματογραφική του παρουσία, αδιάλειπτη καθ΄όλη την διάρκεια της πολύχρονης θητείας του στα θέατρα της πόλης. Αρχαίο δράμα, ευρωπαϊκό θέατρο και σύγχρονο, ελληνικό θέατρο αποτελούν τους τομείς στους οποίους ασκήθηκε και με τους δύο ρόλους του ο Βογιατζής. Αναμορφωτής των τεχνικών στοιχείων του χορού, εισηγητής ενός νέου, εκφραστικού λόγου, πυκνότερου, αντιπροσωπευτικότερου του βάθους και της συνείδησης που περιέχει η αρχαία, ελληνική δραματουργία.

Μια από τις πτυχές του Λευτέρη Βογιατζή στάθηκε το ευρωπαϊκό θέατρο, θέατρο του Μολιέρου από την μια αλλά και της σκληρής Σάρα που με τόσο κρότο γκρέμισε αιώνες ελισαβετιανού θεάτρου. Τέλος, το θέατρο της νεοελληνικής εποποιίας τίθεται στο μικροσκόπιο των συγγραφέων του βιβλίου. Έργα ορόσημα για την πορεία της σύγχρονης, εντόπιας θεατρικής παραγωγής, κείμενα και σκηνογραφίες που καθιέρωσαν τον Λευτέρη Βογιατζή φωτίζονται μέσα από τις αισθητικές παρεμβάσεις του. Αναγνωστάκη, ΚεχαΪδης, Χαβιαράς, Διαλεγμένος, Δημητριάδης και άλλοι δανείζουν τα κείμενά τους στον ακούραστο Φος του 1991 από την ομώνυμη παράσταση που και φέτος κοσμεί τις θεατρικές σκηνές της Αθήνας. Ο κινηματογραφικός Βογιατζής αποκαλύπτεται μέσα από την ανάλυση του Κωνσταντίνου Κυριακού, πιστοποιώντας την δημιουργική συνέπεια ενός ηθοποιού που μετέφερε τις αρχές του θεάτρου στην μεγάλη οθόνη, μέσα από τους μικρούς και πρωταγωνιστικούς ρόλους κυρίως στα φιλμ του Νίκου Παναγιωτόπουλου.

Λευτέρης Βογιατζής

Σωματικός, ακολουθώντας τις κατακρημνικές διαθέσεις των κειμένων που επιλέγει, προτείνει μια νέα σχέση, ένα είδος διαφορετικής μεσολάβησης ανάμεσα στην σκηνή και τα διαζώματα. Αυτή ίσως να αποτελεί την σημαντικότερη εκδοχή του Βογιατζή που γυρεύοντας το τρομερό πρόσωπο της ομορφιάς στρατεύεται καλλιτεχνικά και αισθητικά καθορίζοντας μια νέα ταυτότητα για το καινούριο του θέατρο. Κάθε σύμβαση και μονομέρεια καταργούνται εμπρός στο φάσμα των δυνατοτήτων που οραματίζεται ο δημιουργός, ως σκηνοθέτης αυτήν την φορά. Απορρίπτει τα τετριμμένα πεδία της εποχής και πασχίζει να διαμορφώσει τις αναγκαίες συνθήκες για να υπάρξει το πνεύμα ξανά ως δυνατότητα. Το ελληνικό ήθος που τόσο πλατειά διαδόθηκε μέσα από το παλιό θέατρο δεν αποτελεί στόχο για τον Βογιατζή. Η κίνηση του χορού, το φως, ο λόγος με τις υφαρπάζουσες λέξεις και τα συμφραζόμενα, είτε κάνουμε λόγο για το αρχαίο δράμα, είτε πάλι παρατηρούμε τις επισημάνσεις των συγγραφέων για την πάλη του δημιουργού με ρόλους του ευρωπαϊκού και του ελληνικού ρεπερτορίου , συνδιαλέγονται με την μουσική, την σκηνογραφία, την αμεσότητα της σύμπραξης που συνεπάγεται η ταύτιση της πρόθεσης με το αποτέλεσμα. Την μελωδική έκφραση και το είδος της εσωτερικότητας που προτείνει ο ηθοποιός Λ. Β. κατά την διάρκεια της πολυετούς, θεατρικής του ενασχόλησης. Το θέατρο του Βογιατζή λειτουργεί κάτω από το πρίσμα της αφαίρεσης, μεταμορφώνεται σε υλικό οργανικό, αντιστέκεται στην μηχανική αναπαραγωγή, την πεζή αποτύπωση της ηθογραφίας μιας εποχής, ενός κόσμου, μιας ολόκληρης περιόδου, όπως αυτές τοποθετούνται μέσα από την δραματουργική επιλογή του Βογιατζή. Οφείλουμε να επισημάνουμε σε τούτο το σημείο την αναφορά του βιβλίου στις θεατρικές και κινηματογραφικές παραγωγές του ηθοποιού και σκηνοθέτη αλλά και την αξία των υπομνήσεων που παραχωρούν μια ιδέα από το υλικό που τροφοδότησε την παρούσα έκδοση. Στοιχεία που συνιστούν επεξηγηματικές ψηφίδες ενός εν προόδω έργου που δεν διακόπηκε και δεν αλλοιώθηκε από όρους συναλλακτικούς, παρά έμεινε πιστό στο καινούριο, θεατρικό νεύμα του Λ. Βογιατζή.

Οι διακεκριμένοι καθηγητές που υπογράφουν το βιβλίο των εκδόσεων 24 Γράμματα, πέρα από τις όποιες εξειδικευμένες τοποθετήσεις τους πάνω στα είδη του θεάτρου που υπηρέτησε ο Λευτέρης Βογιατζής συμφωνούν στην αποφασιστική, την αναμορφωτική και κυρωτική παρουσία του δημιουργού στην εξελικτική πορεία του ελληνικού θεάτρου τις τελευταίες δεκαετίες. Καινούρια έργα, θέατρο που απαιτεί όλες τις μορφές της έκφρασης σε μια επιδίωξη να κατορθωθεί η ποίηση και ο μετρημένος λυρισμός. Ένας λυρισμός που δεν εμπίπτει στις προσταγές της εμπορικής επιτυχίας, αλλά οδηγεί την Νέα Σκηνή του  σε έναν χώρο ιδιωτικό και κοινόχρηστο,  αποκλειστικό πεδίο για τον ηθοποιό και τον θεατή του. Μια σχέση κλειστή, ζωή και έκφραση στην μέγιστη έντασή τους.

Το βιβλίο των εκδόσεων 24 Γράμματα δεν συνιστά ένα υλικό αναμνηστικής αξίας. Δεν παραπέμπει στην ζωή του δημιουργού ή την βιογραφία του αλλά φωτίζει για πρώτη φορά το έργο του Λευτέρη Βογιατζή που άνοιξε διάπλατα τα παράθυρα της σκηνής του, θέτοντας  υπό αμφισβήτηση την ελληνικού τύπου μπαρόκ εποχή που είχε επικρατήσει και εξακολουθεί να επιβιώνει στην νεοελληνική πραγματικότητα. Ο μύθος φορά μια άλλη εποχή, ωστόσο τα συνθετικά του στοιχεία παραμένουν αναλλοίωτα, απαράλλαχτα, εξίσου δυναμικά. Αρκεί η εκφραστική δυνατότητα του ηθοποιού, το κείμενο, ο σκηνικός χώρος και ο μύθος ξαναβρίσκει την ωραία του Αριάδνη, προβάλλοντας σαν υπόμνηση μέσα από την αξεδιάλυτη σκόνη του καιρού.

Ο Ντιντερό στο Παράδοξό του επισημαίνει πως οι ηθοποιοί που παίζουν με την ψυχή τους πετυχαίνουν είτε ένα άρτιο αποτέλεσμα, είτε αποτυγχάνουν στην αναπαράστασή τους. Ο Λευτέρης Βογιατζής ανήκει στην πρώτη κατηγορία. Η Νέα Σκηνή του, ορόσημο πλέον και διαμορφωμένη σχολή του θεάτρου που πρότεινε και δίδαξε ο πρόωρα χαμένος Βογιατζής αντιμετωπίζει το θέατρο ως λειτουργία ψυχική και αισθητική. Η σημασία του έργου του κρίνεται τέτοια, ώστε θα ήταν αδύνατο κανείς να μιλά δίχως ενεστώτες για την προσωπικότητα που τίθεται στο μικροσκόπιο των Κ. Αρβανίτη, Δ. Τσατσούλη, Λ. Ρόζη και Κ. Κυριακού. Τον ηθοποιό και σκηνοθέτη Λευτέρη Βογιατζή.