Λευκό Πουλί: ένα graphic novel για την Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος

Γράφει η Γεωργίας Καραντώνα //  [i]

R. J. Palacio «Λευκό Πουλί», Μετάφραση: Μαρίζα Ντεκάστρο, Εκδόσεις: Παπαδόπουλος

Η 27η Ιανουαρίου έχει ανακηρυχθεί ως Διεθνής Ημέρα Μνήμης των θυμάτων του Ολοκαυτώματος. Πώς διαφυλάσσεται, όμως, η ιστορική μνήμη της εξόντωσης έξι εκατομμυρίων Εβραίων και πώς διαμορφώνεται η ιστορική ενσυναίσθηση; Ποιος ο ρόλος λογοτεχνικών ειδών, όπως τα graphic novels στην απεικόνιση του πολέμου και της γενοκτονίας; Ως προϊόν της πολιτισμικής κουλτούρας, που συνιστά ειδική κατηγορία της δημόσιας ιστορίας και συνεκδοχικά διαμορφωτή της, το graphic novel Λευκό Πουλί[ii] (2021) της R. J. Palacio, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος, αποτελεί έρεισμα για την προσέγγιση του δύσκολου ιστορικού θέματος. Τη μετάφραση του βιβλίου στα ελληνικά υπογράφει η βραβευμένη συγγραφέας και μεταφράστρια Μαρίζα Ντεκάστρο. Η καταξιωμένη παιδαγωγός, κριτικός βιβλίου[iii] έχει ασχοληθεί επισταμένα με τη μετάφραση βιβλίων για το Ολοκαύτωμα, όπως Το Ημερολόγιο της Άννας Φρανκ. Graphic Diary, η Έρικα, Το δέντρο βλέπει.

Συγκριτικά με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γερμανία, όπου μεταφράζονται και κυκλοφορούν πολλά graphic novels με θέμα το Ολοκαύτωμα, στην Ελλάδα η εκδοτική παραγωγή είναι περιορισμένη.[iv] Το Λευκό Πουλί αποτελεί μια θετική εξέλιξη προς αυτή την κατεύθυνση με  τις κριτικές που έχει λάβει από το Kirkus  και το Forbes  να αντικατοπτρίζουν τη διεθνή του απήχηση.

Η πρώτη συνάντηση με το βιβλίο πραγματοποιείται με το εξώφυλλό του, το αποκαλούμενο ‘κατώφλι του βιβλίου’. Δεν είναι τυχαίο που ο Γάλλος θεωρητικός της λογοτεχνίας Genette αξιοποίησε αυτόν τον χαρακτηρισμό, καθώς λειτουργεί ως το σημαντικότερο σημείο του περικειμένου και ολόκληρου του παρακειμένου,[v] συντελώντας  στη νοηματοδότηση του περιεχομένου του βιβλίου. Ο συνεκδοχικός και ευρηματικός τίτλος του βιβλίου, όχι μόνο προσελκύει τον αναγνώστη κάθε ηλικίας αλλά υποβάλλει και σε διαδικασία αποκωδικοποίησης των λεκτικών του στοιχείων, προβληματίζοντας για το περιεχόμενο του βιβλίου.[vi] Ωστόσο, αν και ο τίτλος δεν σχετίζεται με το Ολοκαύτωμα, το λευκό πουλί μοιάζει να αναπαριστά τα μάτια της νεαρής εβραιοπούλας, της Σάρα, τη φαντασία και τα όνειρά της, ενώ στα τελευταία δεκατρία βουβά[vii] καρέ, το λευκό πουλί έχει πρωταγωνιστικό ρόλο, επιτελώντας τη λειτουργία του αγγελιοφόρου που μεταδίδει το μήνυμα της ελπίδας, το Ποτέ Ξανά. Πρόκειται για μια τεχνική που παραπέμπει στη γνωστή ‘birds eye view’ των κόμικς. Tο 2020, το βιβλίο κυκλοφόρησε στα ισπανικά υπό τον ομώνυμο τίτλο Pájaro blanco αλλά με διαφορετικό εξώφυλλο. Στην ισπανική έκδοση έχει διατηρηθεί και κυριαρχήσει το μπλε φόντο, έχει αφαιρεθεί η κεντρική ηρωίδα, ενώ στη θέση της έχουν σχεδιαστεί συρματοπλέγματα που παραπέμπουν στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Με τον τρόπο αυτό η έκδοση συνδέεται κυριολεκτικά μέσω του εξωφύλλου με το Ολοκαύτωμα συγκριτικά με την αγγλική έκδοση.

Τι προσφέρει, όμως, η επιλογή των κόμικς στην αφήγηση της ιστορίας; Η Palacio φαίνεται να ακολουθεί την τάση που τόλμησαν και άλλοι συγγραφείς, όπως η πολυβραβευμένη Margaret Atwood με τη μεταγραφή του δυστοπικού The Handmaid’s Tale σε graphic novel. Η ιδιαίτερη φόρμα του είδους καθιστά πιο εύκολη την οπτικοποίηση των γεγονότων, διαμορφώνοντας, παράλληλα, μια διαλεκτική σχέση μεταξύ εικόνας και κειμένου. Η παράλειψη των σκληρών εικόνων, οι κειμενικές και οπτικές ενδείξεις που διαρρηγνύουν τα όρια μεταξύ του εξηγήσιμου και του ανείπωτου, ο συνδυασμός εικόνας και κειμένου καθιστούν τον αναγνώστη ενεργό συμμέτοχο στη νοηματοδότηση του έργου. Η ανάγνωση του graphic novel διαδραματίζεται σε διαφορετικά χρονικά πλαίσια, αφού ο αναγνώστης είτε εστιάζει μόνο στην εικόνα, είτε μόνο στο κείμενο, είτε παρατηρεί/διαβάζει ταυτόχρονα και τα δύο. Ο αναγνώστης ωθείται σε ενεργή διανοητική συμμετοχή, ώστε να καλύψει νοηματικά τα κενά μεταξύ των καρέ, ανακατασκευάζοντας το λανθάνον νόημα και ενοποιώντας τον χώρο και τον χρόνο.

Η ιστορία διαδραματίζεται στη Γαλλία του Βισύ και είναι βασισμένη σε αληθινά ιστορικά γεγονότα.[viii] Παρά την επιθετική πολιτική του Βισύ που έθεσε σε ισχύ αντιεβραϊκούς νόμους, το γνωστό Statut des Juifs, το 76% των Εβραίων που ζούσαν στη χώρα πριν το Ολοκαύτωμα σώθηκαν χάρη στη βοήθεια εβραϊκών οργανώσεων, φίλων, και στα γαλλικά δίκτυα αντίστασης, όπως η μη κυβερνητική Cimade, η Amitié Chrétienne και η Armée Juive -που αναφέρεται στο βιβλίο- αλλά και τους Maquis, τους αγωνιστές της αντίστασης.

Το  αφηγηματικό παρόν συνδέεται άμεσα με το ιστορικό παρόν συνενώνοντας στοχαστικά την αφήγηση μέσω μιας συνέντευξης που διεξάγεται με βιντεοκλήση. Ο Τζουλιάν που ζει στη Νέα Υόρκη παίρνει συνέντευξη από τη γιαγιά του, επιζήσασα του Ολοκαυτώματος, που ζει στο Παρίσι. Ο εγγονός της ζητάει να διηγηθεί τη ζωή της κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Η ιστορία έχει ειπωθεί πολλές φορές στο παρελθόν αλλά τώρα αναμένεται να ηχογραφηθεί. Η αναδρομή στο παρελθόν ξυπνά θαμμένες τραυματικές μνήμες συντελώντας στη διαγενεακή μετάδοση του τραύματος.  Η αντίδραση του εγγονού σε αυτές τις de profundis εγκλωβισμένες στο παρελθόν μαρτυρίες αντικατοπτρίζει την αγωνία των επιγόνων να αναμετρηθούν με το τραυματικό παρελθόν ανακατασκευάζοντάς το φαντασιακά και αναζητώντας ίχνη της χαμένης οικογενειακής τους ιστορίας.

Παρά τα ενήλικα κλισέ, τις κοινότοπες φράσεις, την απλοϊκή απεικόνιση και τη συναισθηματικότητα που διατρέχουν το κείμενο, το ιστορικό πλαίσιο συγκειμενοποιείται με αναφορά στα στάδια της εβραϊκής γενοκτονίας. Με την αξιοποίηση του εικονικού σημειωτικού κώδικα παρουσιάζεται η στέρηση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και η σταδιακή κατάταξη των Εβραίων σε πολίτες δεύτερης κατηγορίας.  Απαγόρευση εισόδου σε πάρκα και καταστήματα, το κίτρινο αστέρι στο πέτο, η εκτόπιση και ο εγκλεισμός στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ο αγκυλωτός σταυρός προμηνύουν το πρώτο στάδιο της γενοκτονίας.  Αναπαράγοντας λίστες με ονόματα Εβραίων, ταυτότητες σφραγισμένες με τη λέξη Juif/Juive, μια αφίσα του 1940 με την αντισημιτική ναζιστική προπαγανδιστική ταινία ‘Der Ewige Jude’ (Ο αιώνιος Εβραίος),  αλλά και εξώφυλλα εφημερίδων, όπως της γαλλικής προπαγανδιστικής Le Courrier De L‘air που κυκλοφόρησε τον Μάρτιο 1944, πιστοποιείται η ιστορική έρευνα της συγγραφέα και η πιστότητα και αυθεντικότητα της ιστορικής αφήγησης. Η συμπερίληψη, μάλιστα, της εν λόγω εφημερίδας δεν είναι διόλου τυχαία: ως εφημερίδα που εκδιδόταν από τη βρετανική στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών, με σκοπό την παροχή πληροφοριών στους πολίτες των κατεχόμενων περιοχών πληροφορίες από την πλευρά των Συμμάχων,  σηματοδοτεί την αρχή του τέλους του πολέμου και προοικονομεί το αίσιο τέλος της ιστορίας.

Γύρω από τον απόηχο του Ολοκαυτώματος παρουσιάζονται θέματα, όπως η απώλεια της οικογένειας, των φίλων και της κοινότητας. Η ενσυναίσθηση, το κουράγιο, η ανιδιοτέλεια, η ευγένεια και η αυτοθυσία διατρέχουν την αφηγηματικό ιστό. Στο Λευκό Πουλί, το αγόρι, παρά την παράλυση του εξαιτίας της πολυομελίτιδας, ρισκάρει κυριολεκτικά τη ζωή του για να σώσει την Εβραία φίλη του από τον εκτοπισμό. Τα ψηφιακά σκίτσα της Palacio και οι παρεμβάσεις με μελάνι του Kevin Czap δεν καταφέρνουν στον απόλυτο βαθμό να προσδώσουν ρεαλισμό ή να αποδώσουν στο έπακρο σκέψεις και συναισθήματα. Τα λεπτομερή κοντινά πλάνα, όμως, και οι γωνίες θέασης των προσώπων ενισχύουν τη δραματικότητα και φωτίζουν πλευρές των χαρακτήρων.

Το ημερολόγιο της Σάρα συνιστά το σύμβολο/κλειδί της αφήγησης. Αποτελεί την αφορμή να βιώσει τον αντισημισμό του συμμαθητή της, ως δώρο επισφραγίζει τη φιλία με τον Τζουλιέν, συνιστά την αιτία της αποκάλυψης της κρυψώνας της Σάρα μετά τη σύλληψη του Τζουλιέν και αποδεικτικό στοιχείο του τόπου της ψυχρής δολοφονίας του από τους Ναζί.

R. J. Palacio

Αναφορές στη μηδενική ανοχή της πολιτικής του Trump,  στην άνοδο του αντισημιτισμού και στην έλλειψη επιλογών των προσφύγων που αναζητούν καταφύγιο στις ΗΠΑ θέτουν στο επίκεντρο συνδέσεις μεταξύ του εβραϊκού και του μουσουλμανικού προβλήματος. Κυρίως στον ενήλικα αναγνώστη ανακαλούν τη Διάσκεψη του Εβιάν, όπου οι ΗΠΑ, η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία δεν έλαβαν επίσημη δράση για να επιλύσουν το εβραϊκό ζήτημα. Στα τελευταία καρέ του βιβλίου, άνθρωποι όλων των ηλικιών συγκεντρώνονται στους δρόμους απαιτώντας ισότητα, ειρήνη και άρνηση του μίσους. Το αφηγηματικό παρόν συμπλέκεται συνειρμικά με το παρελθόν στο τελευταίο ολοσέλιδο καρέ, όπου απεικονίζεται ο Τζουλιάν να κρατά ένα πανό με το σύνθημα Ποτέ Ξανά, στρέφοντας τον πυρήνα της αφήγησης  στην ανάγκη διαφύλαξης της μνήμης και στην αποφυγή επανάληψης αντίστοιχων γεγονότων στο μέλλον.

Σε διακειμενικό επίπεδο, από το βιβλίο δεν λείπουν οι σουρεαλιστικές απεικονίσεις, όπως ο λύκος που εμφανίζεται στα όνειρα της Σάρα, πιθανότατα εμπνευσμένος από τις ιστορίες για το τέρας του Gevaudan, την ιστορία Η Πεντάμορφη και το Τέρας ή η Κοκκινοσκουφίτσα. Ο λύκος (όπως και η νυχτερίδα) λειτουργεί επιτελεστικά ως ‘απο μηχανής θεός’ προσδίδοντας δραματικότητα στην εξέλιξη της πλοκής.

Ο πρόλογος, τα τρία κεφάλαια του βιβλίου και ο επίλογος συνοδεύονται από αποφθέγματα της  Muriel Rukeyser, της Anne Frank και του George Santayana, τα οποία προσφέρονται ως συμπληρωματικό υλικό για αξιοποίηση στην τάξη. Το βιβλίο περιλαμβάνει ένα σημείωμα από τη Ruth Franklin, ένα σημείωμα από τη συγγραφέα, αναφορά στην αφιέρωση του βιβλίου, ένα εξασέλιδο γλωσσάρι εμπλουτισένο με φωτογραφίες, προτεινόμενη λίστα ανάγνωσης, βιβλιογραφία και πηγές με οργανισμούς αφιερωμένους στην εκπαίδευση για το Ολοκαύτωμα και στην καταπολέμηση του αντισημιτισμού. Οι πληροφορίες αυτές σε συνδυασμό με χρήσιμο εκπαιδευτικό υλικό και προτεινόμενες δραστηριότητες που έχουν αναρτηθεί στην ιστοσελίδα των εκδόσεων Παπαδόπουλος, συνιστούν μια ολοκληρωμένη πρόταση διδασκαλίας για τη σχολική τάξη.

Με αναφορές στον υπαρκό αντισημιτισμό και στο ξενοφοβικό και αντιπροσφυγικό αίσθημα, το graphic novel διατηρεί ενεργή τη μνήμη του Ολοκαυτώματος στη συλλογική, ιστορική, πολιτισμική συνείδηση προκρίνοντας τον ανθρωπισμό και την αλληλεγγύη σε θετικά παραδείγματα του ενεργού παγκόσμιου πολίτη.

___________________

[i] Η Γεωργία Καραντώνα είναι υποψήφια Διδάκτωρ Παιδικής και Εφηβικής Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας με επιβλέπουσα την Καθηγήτρια Τασούλα Τσιλιμένη.  Έχει λάβει μέρος σε διεθνή συνέδρια στην Ελλάδα και το εξωτερικό και έχει δημοσιεύσει άρθρα σε ξένα και ελληνικά περιοδικά.

[ii] Karantona, G. & Tsilimeni, T. (2021). The Shoah in comics, graphic novels and picture books: visualising the unspeakable, in 15th International Child and the book Conference on Transformation and Continuity: Political and Cultural Changes in Children’s Literature from the Past Century to the Present Day. Berlin, Germany, 24-26 March.

[iii] Τσιλιμένη, Τ. & Τσιβούλη, Θ. (2019). Κριτική του παιδικού/εφηβικού βιβλίου: η περίπτωση της Μαρίζας Ντεκάστρο. Κείμενα, 29. Διαθέσιμο στο http://keimena.ece.uth.gr/.

[iv] Μεταξύ αυτών το Δεύτερη Γενιά. Αυτά που δεν έχω πει στον πατέρα μου, Ο Μποξέρ, Το Ημερολόγιο της Άννας Φρανκ. Graphic Diary, Άννα Φρανκ. Ένα κόμικ-βιογραφία.

[v] Γιανικοπούλου, Α. (2008). Το σύγχρονο εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο. Στη χώρα των χρωμάτων. Αθήνα: Παπαδόπουλος.

[vi] Τσιλιμένη, Τ., & Μικέ, Π. Η λειτουργία του τίτλου σε βιβλία χωρίς λέξεις (wordless book). Κείμενα, 32. Διαθέσιμο στο http://keimena.ece.uth.gr/.

[vii] Μίσσιου, Μ. (2020). Βουβά Κόμικς και Εικονοβιβλία. Τεχνικές Αφήγησης στα βιβλία χωρίς λέξεις. Αθήνα: Καλειδοσκόπιο.

[viii] Zuccotti, S. (1999). The Holocaust, the French, and the Jews. U of Nebraska Press.