Επειδή υπήρξε η ζωή μας

Γράφει ο Θόδωρος Σούμας // *

«…Κάτι ν’ αλλάξει! Μα πώς;» της Αγγέλας Καστρινάκη, εκδόσεις Κίχλη

Μετά το πετυχημένο, αυτοβιογραφικό ως ένα βαθμό, Και βέβαια αλλάζει! Αφήγημα για τη Μεταπολίτευση, η πολυπράγμων, δραστήρια και γεμάτη ιδέες, φιλόλογος, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου της Κρήτης και συγγραφέας λογοτεχνίας και δοκιμίων, Αγγέλα Καστρινάκη έγραψε τη συνέχεια της όμορφης και γοητευτικής μυθιστορηματικής μαρτυρίας της, με την ηρωίδα της Ειρήνη να περνά από το λύκειο στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, στη δημοκρατική και προοδευτική – όπως την αποκαλεί σύμφωνα με όσα έχει ακούσει στη γενέτειρά της την Αθήνα – Φιλοσοφική σχολή του ΑΠΘ, το 1979. Σε αυτό το αφηγηματικό πεζογράφημα εκμάθησης, ενηλικίωσης, μύησης και διαπαιδαγώγησης από τη ζωή, το δεύτερο της σειράς, έχουμε να κάνουμε με μια ενδιαφέρουσα, διεισδυτική, ελκυστική και γεμάτη ζουμερές και χρήσιμες πληροφορίες και αισθήσεις, μαρτυρία για την προσωπική και πολιτική διαδρομή της νεαρής ηρωίδας στο κοινωνικοπολιτικό τοπίο της Μεταπολίτευσης, της Ελλάδας της καραμανλικής περιόδου της Νέας Δημοκρατίας και ύστερα της ανδρεοπαπανδρεϊκής, πασοκικής Αλλαγής.

Οι αγωνιστές φοιτητές της μεταδικτατορικής μεταπολίτευσης και της εποχής της αλλαγής του 81, επιδίδονται σε πολιτικούς, συνδικαλιστικούς, συντεχνιακούς (μαζί με τους βοηθούς των καθηγητών) και εκπολιτιστικούς αγώνες (κυρίως ο Ρήγας, η νεολαία του ανανεωτικού ΚΚΕ εσωτ., στην οποία ανήκει και ανελίσσεται πολιτικά η Ειρήνη). Επιδίδονται (ή αναλώνονται ως ένα βαθμό μάταια) σε κάπως κουραστικό συνδικαλισμό, σε μάλλον επαναλαμβανόμενη πολιτική δραστηριότητα, σε λίγο αδέξιες απόπειρες για μεταμορφώσεις και βελτιώσεις του πανεπιστημιακού γίγνεσθαι και της διδακτικής διαδικασίας· αλλά και σε άγονες πολιτικές διαμάχες μεταξύ τους, στην κομματικοποίηση των δράσεών τους, σε φαγωμάρα και πολιτικολογία, στην κατασκευή τεχνητών φραγμάτων που υψώνονται ανάμεσά τους.

Η Ειρήνη, δροσερή, έξυπνη και καλλιεργημένη, έχει τη δική της ξεχωριστή φυσιογνωμία και πολιτική ταυτότητα, τους πολιτικούς στόχους της (οι οποίοι ταυτίζονται με αυτούς της ανανεωτικής αριστεράς): τη συμμετοχή με σκοπό τη μεταρρύθμιση και βελτίωση της δημοκρατίας δια της νομίμου, κοινοβουλευτικής οδού και την υιοθέτηση του (εξ)ευρωπαϊσμού· την ανεκτικότητα, την κουλτούρα του διαλόγου και την απόρριψη του άκαμπτου δογματισμού, των λαϊκιστικών μεγαλοστομιών, της δημαγωγίας και της τεμπέλικης, παθητικής διάθεσης. Οι προσδοκίες όλων των νέων ανεξαιρέτως είναι μεγάλες. Με την πάροδο των χρόνων αρκετοί από αυτούς τους στόχους ακυρώνονται και ματαιώνονται, η επιτευχθείσα αλλαγή αποδεικνύεται ρηχή κι επιφανειακή, “προβληματικές μεταβολές στους θεσμούς και στην κοινωνία” όπως μας δηλώνει η Α.Καστρινάκη στην τελευταία παράγραφο του βιβλίου της. Όμως παρ’ όλα αυτά ο κόσμος αλλάζει, πρέπει και μπορεί να αλλάξει, να βελτιωθεί, να προοδεύσει. Μα πώς;

Το αφήγημα μάς παρουσιάζει πολύ πειστικά, ρεαλιστικά κι αληθινά, με ενάργεια, ενσυναίσθηση, γλαφυρότητα και συνειδητότητα, τα νέα και ιδιαίτερα δεδομένα εκείνης της εποχής, ειδικότερα αναφορικά με τη νεολαία· γεγονότα, πληροφορίες και κοινωνικοπολιτικά, ατομικά κι υπαρξιακά δεδομένα σοβαρά, καθοριστικά, ευτράπελα, σημαντικά, επικίνδυνα ή γελοία, στο πεδίο της πανεπιστημιακής κι ευρύτερα της κοινωνικής / πολιτιστικής ζωής της Θεσσαλονίκης. (Θα ήταν πολύ ενδιαφέρον η Α.Κ. να έγραφε για τη μεταγενέστερη και αντίστροφη εικόνα της πανεπιστημιακής κοινότητας που γνωρίζει σήμερα, αυτή τη φορά από τη σκοπιά της καθηγήτριας του Πανεπιστημίου, ένα νέο πεζογράφημα με αφετηρία όσα βλέπει απέναντί της και δίπλα της, στον σύγχρονο ακαδημαϊκό χώρο.)

Οι περισσότεροι αναγνώστες αγάπησαν αυτή τη μυθιστορηματική μαρτυρία για τα βιώματα, τις αναμνήσεις, τα αισθήματα, τις εμπειρίες και τις συγκινήσεις που μας ξυπνά και ξαναζωντανεύει από τις συλλογικές προσπάθειες, τους λίγο αδέξιους αγώνες, τις σπασμωδικές απόπειρες ψηλάφησης της ζωής ή αλλαγής της ζωής και της κοινωνίας εκ μέρους των πολιτικοποιημένων νέων. Παλαιά (συν)αισθήματα που με τον καιρό μισόσβησαν, μα η συγγραφέας κατορθώνει να αναστήσει με γοητεία, νοσταλγία, ομορφιά, ενσυνείδηση, αξιοπρέπεια και άδολη πίστη στους αγαθούς σκοπούς και στην κοινή προσπάθεια των νεαρών ιδεαλιστών μας, ή γενικά των ανήσυχων, ψαγμένων πολιτών, παρ’ όλες τις επιφυλάξεις, τις κριτικές και τις βάσιμες αμφιβολίες της… Πρόκειται άρα, ουσιαστικά, για ένα βιβλίο πάνω στη νιότη και τη μνήμη… Το κοινό κοινωνικό, πολιτικό ή σπουδαστικό-ακαδημαϊκό παρελθόν των νέων της εποχής αναδύεται με ευκρίνεια, κομψότητα και ζωηρότητα, είτε ντοκουμενταρισμένο από τα τεύχη του περιοδικού “Πάροδος” της παράταξης “Δημοκρατική ενότητα” της τότε Φιλοσοφικής, είτε από τους τεκμηριωμένους, πρόσφατους μονόλογους των παλιών φίλων της Αγγέλας Καστρινάκη, είτε από την αφηγηματική μυθοπλασία της.

Η ευφυής, λιγάκι απόλυτη, λιγάκι τσαπερδόνα και κατά βάθος ρομαντική, η ευαίσθητη Ειρήνη, το alter ego της Α.Καστρινάκη (ή μήπως η Α.Κ. είναι το alter ego της Ειρήνης και της συντάκτριας του “Ημερολόγιου μιας φοιτήτριας” στην “Πάροδο”; ποια είναι το πρωτότυπο;) αναζητά και επιδιώκει τη μόρφωση, την αλήθεια, την αγάπη, τον έρωτα, τη γνώση και την προσωπική ευδαιμονία και καλλιέργειά της. Αν και ανήκει ψυχή τε και σώματι στην αριστερά – στη νεολαία της ανανεωτικής όμως, της ορθολογικής και μετριοπαθούς, ευρωκομμουνιστικής αριστεράς και όχι της αρτηριοσκληρωτικής, δογματικής, αναχρονιστικής και κοντόφθαλμης – παρατηρεί με οξύνοια και αμεροληψία ό,τι δεν πάει καλά στο “κίνημα”, ειδικά στο φοιτητικό και πανεπιστημιακό…  Η Ειρήνη, βασική συντάκτης του περιοδικού “Πάροδος”, επηρεάζεται ως ένα βαθμό από τον Ιωάννου, τον Προυστ, τον Μαρκές, τον Χατζή, τον Σαρτρ της Ναυτίας και άλλους λογοτέχνες.

Αγγέλα Καστρινάκη

Άλλο ενδιαφέρον θέμα του αφηγήματος είναι αυτό των ερωτικών σχέσεων μεταξύ των αριστερών νέων της εποχής, που σκιαγραφείται διακριτικά μα μεστά, αντιπροσωπευτικά και εύστοχα με την πολύ ελλειπτική περιγραφή των ερώτων της Ειρήνης. Πίσω από την επιφάνεια των άνετων και απλών, ελεύθερων σχέσεων χωρίς μεγάλες σεξουαλικές δεσμεύσεις, διαφαίνονται και κάποιες άλλες ανθρώπινες ανάγκες, για πληρότητα, ουσία και κάτι άλλο, άφατο (πιο ολοκληρωμένο;) στην ερωτική σχέση. Οι “προοδευτικοί” νέοι της εποχής της μεταπολίτευσης και της αλλαγής, σε αναζήτηση, ίσως, αυτού του κάποιου διαφορετικού, ουσιαστικότερου ζητούμενου, αναλίσκονται, μας λέει η Α.Καστρινάκη, σε σούρτα φέρτα, σε χαλάρωση και χασομέρι (ελεύθερος χρόνος) ή σε επώδυνες κι επιβαρυντικές εξομολογήσεις, εκμυστηρεύσεις και αποκαλυπτικούς μονολόγους στο κρεβάτι, το βράδυ ή μετά τη νυχτερινή ξαγρύπνια. Η συγγραφέας μάς προσφέρει δηλαδή ένα κράμα χαράς, περισυλλογής, διασκέδασης, ηδονής και πίκρας, πόνου κι αίσθησης ανολοκλήρωτου, νομίζω.

Ένα δείγμα περίπλοκης κατάστασης αποτελεί η σχέση με τον ενθουσιώδη, σαγηνευτικό, βροντερό κι ορμητικό, σοφό αντιστασιακό καθηγητή Φουρτούνη (πίσω του αναδύονται πιθανώς τα χαρακτηριστικά του Δ.Μαρωνίτη). Η σχέση τους, σχέση δασκάλου – μαθήτριας, από σχέση θαυμασμού και δέους έναντι του καθηγητή, γίνεται πιο σύνθετη, αλλά και τρικυμιώδης λόγω της όποιας αμφισβήτησης εκ μέρους της μαθήτριας.

Ένα πολύ ιδιαίτερο και σημαντικό χαρακτηριστικό του …Κάτι ν’ αλλάξει! Μα πώς; είναι οι αφηγηματικές – στυλιστικές μέθοδοι και τα ευρηματικά μέσα της Αγγέλας Καστρινάκη στη διήγηση και στην παρουσίαση της σχέσης της Ειρήνης και της αφηγήτριας συγγραφέως, η οποία κοιτάζει και κρίνει από το σήμερα. Η Α.Καστρινάκη μας εκθέτει το δίπολο Ειρήνη / αφηγήτρια μόλις από το πρώτο κεφάλαιο, από την αρχή της δεύτερης ενότητάς του στην τέταρτη σελίδα: Η ματιά της συγγραφέως / αφηγήτριας αναδιπλασιάζει και βλέπει κριτικά, λιγάκι ειρωνικά, μα φιλικά και συντροφικά, όσα κοιτάζει και παρατηρεί η ηρωίδα της, η μικρή Ειρήνη (που ήταν η ίδια νέα).

Οι διαδρομές της Ειρήνης και της αφηγήτριας Α.Καστρινάκη είναι συγκλίνουσες, όχι όμως ταυτισμένες τώρα, σήμερα η συγγραφέας συνοδεύει με στοργή και αγάπη, κριτικάρει και μερικές φορές περιγελά καλόκαρδα την Ειρήνη γιατί η δυναμική των διαδρομών τους αποκλίνουν προσωρινά, λόγω της διαφοράς τους στην ωριμότητα, την εμπειρία, τη διαύγεια και τις συσσωρευμένες εμπειρίες. (Η κεντρική ηρωίδα Ειρήνη δεν έχει ακόμη προλάβει για τα καλά τις διαψεύσεις και τυχόν απογοητεύσεις της συγγραφέως, απλά ίσως τις προαισθάνεται). Η δεύτερη περσόνα, η συγγραφέας, γράφει σε πρώτο πρόσωπο και διαρθρώνει, συναρθρώνει τη διήγηση. Αντικρίζει την Ειρήνη καλοπροαίρετα, με συγκατάβαση, τρυφερότητα και λίγο σαρκασμό.

Στη δομή του βιβλίου υπάρχει και ένα τρίτο alter ego, μια τρίτη σωσίας, μια τρίτη παρόμοια γυναικεία περσόνα: Η φοιτήτρια που πρωταγωνιστεί και αφηγείται στο κείμενο σε συνέχειες της Ειρήνης, στο “Ημερολόγιο μιας φοιτήτριας” που η Ειρήνη δημοσιεύει στο περιοδικό που εκδίδει η ομάδα τους στη Φιλοσοφική Θεσσαλονίκης (η Ειρήνη και η “φοιτήτρια” δεν ταυτίζονται ούτε αυτές). Η μέθοδος της συγγραφέως Α.Καστρινάκη, ο αναδιπλασιασμός/αντικατοπτρισμός της Ειρήνης στην αυτοβιογραφούμενη φοιτήτρια του “Ημερολόγιου μιας φοιτήτριας” και στην αφηγήτρια/συγγραφέα – και η αντίστροφη διαδρομή – προσδίδουν αναστοχασμό και αυτεπίγνωση στο βιβλίο, του ανεβάζουν επίπεδο και το καθιστούν περισσότερο ελκυστικό και ζωντανό. Η διαφορά των επιπέδων διήγησης των τριών γυναικείων προσώπων στην ουσία προσδίδει το αλατοπίπερο στη μυθιστορηματική μαρτυρία, το χιούμορ, το πικάντικο κέφι και το ζωηρό σκέρτσο, τολμώ να πω, των τριών γυναικών (που συναποτελούν μία).

Άλλη καθοριστική δομική αφηγηματική ιδιότητα του έργου είναι η ανομοιογένεια και ασυνέχεια των υλικών του: Αφήγηση της ζωής της Ειρήνης – σχόλια και σκέψεις της συγγραφέως – αφηγήσεις υπαρκτών φίλων τους σε πρώτο πρόσωπο – κείμενα της “Παρόδου” – γραφτά της Ειρήνης…

* Ο Θόδωρος Σούμας είναι συγγραφέας και κριτικός κινηματογράφου και βιβλίου.