Ρίχνοντας μια ματιά στην ταινία-φαινόμενο της χρονιάς που πέρασε . . .

Γράφει ο Γιάννης Θέμελης // *

Τζόκερ (ΗΠΑ, 2019)

Σκηνοθεσία : Τοντ Φίλιπς

Σενάριο : Τοντ Φίλιπς, Σκοτ Σίλβερ

Παίζουν : Χοακίν Φοίνιξ, Ρόμπερτ Ντε Νιρο, Ζαζί Μπιτζ

Η ταινία «Joker» του Todd Phillips είναι μια πολιτική ταινία με στοιχεία ψυχολογικού- κοινωνικού δράματος. Είναι μια ταινία- αναφορά στους απόκληρους της κοινωνίας, τους πολιτικά αδιάφορους, τα «σκουπίδια» του περιθωρίου, στους πάσης φύσεως καταπιεσμένους, οι οποίοι, αν και ζουν στο κοινωνικό υπογάστριο, πολλοί από αυτούς έχουν την ψευδαίσθηση ότι με κάποιο τρόπο κινούν τα νήματα του κόσμου.

Το θέμα δεν είναι, ούτε πρωτότυπο, ούτε άγνωστο στον μέσο θεατή. Η δραματοποίησή του μάλιστα, γίνεται με πολλές κινηματογραφικές ευκολίες, όπως τα απανωτά γκρο πλαν, μελοδραματικά ολισθήματα, εύληπτες προσλήψεις των μηνυμάτων του, εύκολους συμβολισμούς, ολοφάνερες αναφορές στη σύγχρονη αμερικανική και γενικότερα δυτική πραγματικότητα, με σχεδόν αφελείς ερμηνευτικές προσεγγίσεις, όσον αφορά τη μεταλλαγή του Άρθουρ Φλεκ, του πρωταγωνιστή της ιστορίας, σε Τζόκερ, δηλαδή σε έναν ψυχικά διαταραγμένο, αλλά απολύτως συνεπή για τις πράξεις του κατά συρροήν δολοφόνο.

Γιατί λοιπόν μιλούν όλοι για το “Joker”, γιατί πηγαίνει ο κόσμος μαζικά στις αίθουσες να το δει, γιατί νιώθει μετά έντονη την ανάγκη να μοιραστεί τις εντυπώσεις του για αυτό; Ο άσχετος με την ταινία λόγος είναι ότι ζούμε στην εποχή του virality, στην εποχή του fear of missing out, στην εποχή που τα σόσιαλ μίντια λειτουργούν ως διασπορείς του επόμενου θέματος κοινής συζήτησης, της επόμενης ανταλλαγής σκέψεων, συναισθημάτων και προσωπικής ματιάς πάνω σε κάτι που άπαξ και αφορά μια κρίσιμη αρχική μάζα, μετά πρέπει να αφορά τους πάντες. Ο σχετικός με την ταινία λόγος είναι πως από την κυκλοφορία του τρέιλερ πριν μερικές εβδομάδες, ήταν ξεκάθαρο στον καθένα που το έβλεπε ότι «κάτι αλήθεια συμβαίνει εδώ», που λέει και ο στίχος του Σαββόπουλου. Τα βραβεία στη Βενετία και οι πρώτες -αν όχι μόνο εκθαμβωτικές, πάντως μόνο έκθαμβες- κριτικές από όσους είδαν το “Joker” εκεί, ήρθαν να επιβεβαιώσουν το ξεκάθαρο από το τρέιλερ συμπέρασμα: ο Χοακίν Φίνιξ είναι στοιχειωτικός, το “Joker” είναι ένα γεγονός που δεν μπορείς να προσπεράσεις και μια εμπειρία που αδημονείς να έρθει η ώρα να βιώσεις.

O Τοντ Φίλιπς συλλαμβάνει την ιδέα και παραδίδει με το “Joker” -ίσως όχι υποδειγματικά, πάντως πολύ κοντά στο υποδειγματικό- ένα υβρίδιο ανάμεσα σε δυο ριζικά διαφορετικά είδη αμερικανικού κινηματογράφου, δυο ριζικά διαφορετικών εποχών του:  από τη μια το σινεμά της δεκαετίας του εβδομήντα, το σινεμά των δημιουργών, το σινεμά της ρεαλιστικής απεικόνισης μιας σκληρής και βρώμικης κοινωνικής πραγματικότητας των μεγαλουπόλεων και από την άλλη το σινεμά τoυ σήμερα, το σινεμά της απόδρασης από την πραγματικότητα, το σινεμά των ψηφιακών εφέ και των υπερηρώων, το σινεμά του σύμπαντος της Marvel και της DC. Για να μιλήσεις στον πολύ, στον πάρα πολύ, κόσμο, δύο τρόποι υπάρχουν: ή να του μιλήσεις στη γλώσσα που ξέρει και με την οποία νιώθει άνετα, ή να μετεπιβιβαστείς σε σύμβολα που ξέρει και να τα οικειοποιηθείς ώστε, έχοντας ήδη κερδίσει την προσοχή του, να σου δοθεί η δυνατότητα να του μιλήσεις σε μια διαφορετική.

     Εδώ ο Τζόκερ ξαναγεννιέται στο “Joker”, μετατρέπεται από ένα είδους σύμβολο σε ένα άλλο, ο Τζόκερ μετατρέπεται πρώτα απ’ όλα στον Άρθουρ Φλεκ, στον άνθρωπο που ήταν πριν μετατραπεί στο σύμβολο: έναν άνθρωπο που μια ζωή πονά, υποφέρει, κακοποιείται, αδικείται, καταπατείται, ματαιώνεται, ισοπεδώνεται.

Πριν τον Τζόκερ υπήρξε ο Άρθουρ Φλεκ. Ο Άρθουρ Φλεκ που μια ζωή κάνει και κάτι άλλο εκτός από να πονά, να υποφέρει, να κακοποιείται, να αδικείται, να καταπατείται, να ματαιώνεται, να ισοπεδώνεται: γελάει. Πάσχει, λέει, από μια σπάνια πάθηση, που τον κάνει να γελά ανεξέλεγκτα στις πιο ακατάλληλες περιστάσεις και ειδικά όταν βιώνει αρνητικά συναισθήματα, άγχος, αμηχανία. Και όπως διαπιστώνει κανείς ήδη πριν δει την ταινία, ήδη από το τρέιλερ, ο τρόπος που γελά ο Χοακίν Φίνιξ έρχεται από κάπου αλλού, από κάπου πολύ βαθιά και πολύ σκοτεινά. Εκτός όλων των πιθανών άλλων, το “Joker” θα καταγραφεί σίγουρα στη συλλογική μνήμη και ως το έργο που αντέστρεψε τη λειτουργία του γέλιου. Το γέλιο ως απελπισία. Το γέλιο ως σπαραγμός. Το γέλιο ως σκοτάδι. 

Eνας από τους διασημότερους κακούς στην ιστορία των κόμικς, ο –διά χειρός Μπιλ Φίνγκερ, Μπομπ Κέιν και Τζέρι Ρόμπινσον– Τζόκερ ευτύχησε να διαπρέψει και ως εμβληματική κινηματογραφική φιγούρα. Είναι μέχρι σήμερα όχι μόνον ο πιο καλοπληρωμένος ρόλος στην ιστορία (ο Τζακ Νίκολσον στον «Μπάτμαν») αλλά και ο μοναδικός χάρτινος χαρακτήρας που χάρισε Όσκαρ στον ερμηνευτή του (στον Χιθ Λέτζερ για τον «Σκοτεινό Ιππότη»).

Και να που τώρα ένας άλλος ηθοποιός, ο χαμαιλέοντας Γιοακίν Φίνιξ, έρχεται να κλέψει τις εντυπώσεις ως ο τρόμος της Γκόθαμ Σίτι και η νέμεσις του Ανθρώπου-Νυχτερίδα, σε μια τολμηρή, σχεδόν ανατρεπτική προσέγγιση του μύθου, η οποία επιχειρεί να περιγράψει, με ύφος στιλιζαρισμένου κοινωνικού δράματος, τη μεταμόρφωση ενός καθημερινού ανθρωπάκου σε αρχετυπικό σύμβολο του κακού.

Μεταμορφωμένος εμφανίζεται εδώ και ο Τοντ Φίλιπς, συν-σεναριογράφος του «Borat» και σκηνοθέτης της τριλογίας «The Hangover». Μετρ της χοντροκομμένης κωμωδίας, παίρνει τώρα μια εντυπωσιακή δραματική στροφή στην κόμικς μυθολογία, χωρίς όμως να εγκαταλείψει τις ιδέες του πάνω στη σύγχρονη αντρική ταυτότητα και συμπεριφορά, στα όρια της πολιτικής ορθότητας, στον ρόλο των mass media και στα καταπιεστικά κοινωνικά πρότυπα. Μάλιστα ο ήρωάς του Άρθουρ Φλεκ, ένας μοναχικός άντρας με χρόνιο πρόβλημα συμπεριφοράς (γελάει όταν αγχώνεται, στενοχωριέται ή εκνευρίζεται), είναι ο μέσος λευκός Αμερικανός, που από κοινωνικά προνομιούχος νιώθει πλέον απειλούμενος από παντού· τις όλο και δυναμικότερες γυναίκες, την πληθώρα των μεταναστών, τη διογκούμενη ανεργία, τον ασφυκτικό έλεγχο της (κάθε μορφής) εξουσίας, την ανεξέλεγκτη εγκληματικότητα, την επαπειλούμενη καταστροφή του πλανήτη…

      Διεισδυτική, η πολιτικοκοινωνική ματιά του Φίλιπς ακτινογραφεί μια Γκόθαμ/Νέα Υόρκη του άμεσου μέλλοντος, παρουσιάζοντάς τη σαν ένα χαοτικό μικροσύμπαν όπου βασιλεύουν η βία και η διαφθορά. Ο ήρωάς του, ο οποίος ανεβαίνει κάθε μέρα έναν συμβολικό γολγοθά (οι τσιμεντένιες σκάλες), έχει για μοναδικό στήριγμα τη μητέρα του, μια οικογενειακή σχέση που θα αποδειχτεί τραυματική, και ως διέξοδο ένα φανταστικό success story, αυτό της σπουδαίας κωμικής καριέρας. Ο Ρόμπερτ ντε Νίρο, ως σταρ ενός τηλεοπτικού σόου, δείχνει το σκορσεζικό δρόμο: ο Άρθουρ Φλεκ δεν είναι παρά ακόμη ένας Ρούμπερτ Πάπκιν («Βασιλιάς για Μια Νύχτα»), τον οποίο η κοινωνική αδιαφορία μετατρέπει σε νέο, προσαρμοσμένο στα μέτρα της ποπ κουλτούρας Τράβις Μπικλ («Ο Ταξιτζής»).

Μέσω της θεαματικής, σκηνοθετημένης με (ίσως υπερβολικά) δεξιοτεχνικό στιλιζάρισμα μεταμόρφωσής του, αυτός ο «Joker» θα σχολιάσει εύστοχα, και πάντα στο πλαίσιο μιας κόμικς σινε-περιπέτειας, τα συμπλέγματα ευνουχισμού του μέσου Αμερικανού –ψηφοφόρου του Ντόναλντ Τραμπ–, το τέλος των εμπνευσμένων ιδεολογιών (ο Τζόκερ ως επαναστάτης), αλλά κυρίως την περίπλοκη μα άμεση σχέση βίας και θεάματος.

Το βέβαιο είναι ότι ο «Joker» στοχεύει, τόσο στο θυμικό, όσο και στη λογική του θεατή και πετυχαίνει αναμφίβολα το στόχο του : δημιουργεί ένα ζοφερό κλίμα με όρους ψυχολογικού θρίλερ και γυμνώνει τον χαρακτήρα του μπροστά στα μάτια μας, όχι για να κερδίσει τις πρόσκαιρες εντυπώσεις του θεάματος, αλλά για να χαλάσει τον ύπνο μας. Στήνει μπροστά μας ένα είδωλο του εαυτού μας, είτε ανήκουμε στην πλευρά των «θυμάτων», είτε στην πλευρά των «θυτών». Ο «Joker» είναι μια μικρή βραδυφλεγής βόμβα, την οποία καταπίνουμε σαν εύγευστη καραμέλα στη διάρκεια της προβολής, αλλά εξόχως επικίνδυνη, καθώς είναι ικανή να προκαλέσει αλυσιδωτές πυρηνικές αντιδράσεις και να αλλάξει την οπτική μας για τον κόσμο μας.

 

Πρόκειται για μια σπουδαία ταινία, όχι μόνο για τα κινηματογραφικά «εργαλεία» της (με κορυφαίο τον συγκλονιστικό πραγματικά Joaquin Phoenix), αλλά κυρίως γιατί μετά το τέλος της προβάλλεται για πολύ καιρό και πολλές φορές μέσα στο μυαλό του θεατή.

* Ο Γιάννης Θέμελης γεννήθηκε στο Ηράκλειο (Κρήτης) το 1975. Σπούδασε Νομικά στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης και εν συνεχεία πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές Ευρωπαϊκού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Λιέγης (Ulg) στο Βέλγιο. Αποτέλεσε μέλος του Εργαστηρίου Εγκληματολογικών Ερευνών του ΔΠΘ με συμμετοχές σε σεμινάρια στην Ελλάδα και το Εξωτερικό. Μέλος της Κινηματογραφικής Ομάδας του Πανεπιστημίου Κομοτηνής, Κρήτης και της ερασιτεχνικής Ομάδας Κινηματογράφου Sight Club από το 2006. Αρθρογραφεί στο προσωπικό του blog »Μέρες Αδέσποτες» και στο ταξιδιωτικό site, «Alternatrips» !