Δεοντολογία

Γράφει ο Απόστολος Θηβαίος //

Σημείωμα για την μελέτη «Ηθικός υποκειμενισμός στην εποχή των άκρων: μεταηθική, βιοηθική, περιβαλλοντική και επιχειρηματική ηθική» του Παναγιώτη Δ. Βασάλου

Τα λεξικά προσδιορίζουν ότι υποκειμενισμός καλείται η άρνηση της ύπαρξης αντικειμενικής πραγματικότητας, συνεπώς, αντικειμενικής αλήθειας. Δεν υπάρχει πραγματικότητα που να επενεργεί στις ατομικές πεποιθήσεις, στους κανόνες της πιο βαθιάς συνείδησης. Η προσωπική άποψη υπερτερεί, καθίσταται οδηγός για το πρόσωπο που έτσι αντιμάχεται μες στην απόλυτη δαπάνη κάθε τι που δεν ενστερνίζεται τις πεποιθήσεις του.  Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί, πως έξω και πέρα από κάθε αναφορά στο βιβλίο του Παναγιώτη Δ. Βασάλου με τίτλο Ηθικός υποκειμενισμός στην εποχή των άκρων, Μεταηθική, βιοηθική, περιβαλλοντική και επιχειρηματική ηθική το ζήτημα αναδεικνύεται σε καίριο στόχο του καινούριου αιώνα. Καθώς όμως τα όρια της ανθρώπινης δυνατότητας διευρύνονται, αγγίζοντας πεδία που μέχρι πριν από μερικά χρόνια βρίσκονταν έξω από τους χάρτες, γεννιέται η έννοια της ηθικής αρχής, μια καθολίκευση των ηθικών κανόνων, με τέτοιο τρόπο ώστε αυτοί να εκφράζουν μια γενική θέληση, δηλαδή μια αμερόληπτη, ηθική κρίση. Η ζωή που παρά τους κλυδωνισμούς της αντέχει και στέκει ακόμη όρθια, θα περιέχει την θηριώδη λογική του. Εκείνου που πίσω από κάθε πόρτα γυρεύει επιτέλους το πρόσωπο του Θεού.

Το βιβλίο του  κυρίου Βασάλου που έχει τιμήσει ξανά αυτό το σημείωμα, κυκλοφορεί υπό την σχεδιαστική επιμέλεια της Κάπα Εκδοτικής που αναλαμβάνει και την εκτύπωση.  Οι πρώτες σελίδες του αφιερωμένες στον Κορνήλιο Καστοριάδη, την Αντιγόνη και τις προθέσεις που γέννησαν αυτήν την αναδρομική μελέτη. Η ανάγκη για την επανεξέταση όλων των κανόνων και των αξιών που θεμελίωσαν εκείνο το μετά νου και τέχνης δικαιότατον  συνιστά το βασικό ερώτημα αυτού του βιβλίου. Την επανεξέταση που ενδεχομένως να μην οδηγήσει στην αναθεώρηση αλλά σε μια εκ βαθέων ανανέωση της σημασίας τους. Η επέκτασή τους στους τομείς της πρώτης γραμμής, η συνδρομή τους στα επίκαιρα ζητήματα που θέτει το περιβάλλον και η πεπερασμένη πια ηλικία του, η συνεισφορά στην υγιή, επιχειρηματική δράση που κατοχυρώνει το συμφέρον και επιβάλλει την δίκαιη κατανομή των πόρων και των ευκαιριών, η συνδυαστική δράση όλων αυτών των παραμέτρων προς όφελος του κοινού καλού, τοποθετούνται στο επίκεντρο του φιλοσοφικού στοχασμού που θέτει το Ηθικός υποκειμενισμός στην εποχή των άκρων.

Ο Παναγιώτης Δ. Βασάλος, ανάμεσα στις άλλες ιδιότητες που χαρακτήρισαν την επαγγελματική του πορεία και την διαρκή επιμόρφωση,  συνιστά έναν ερευνητή της φιλοσοφίας. Ακριβώς όπως το γράφει στην αφετηρία του σύντομου, βιογραφικού σημειώματος. Μια ενδιαφέρουσα πορεία ζωής και επαγγελματικής δράσης  διαδέχεται το πάθος για την φιλοσοφική ενατένιση. Και όχι εκείνη που συνεπάγεται την στείρα, ιστορική αναδρομή στην επιστήμη της φιλοσοφίας, μα η προσεκτική μελέτη της επικαιρότητας, των κανόνων που η ίδια θέτει καθώς η ανθρωπότητα πασχίζει να ισορροπήσει στην καινούρια όχθη, ανάμεσα σε κυματισμούς και επικίνδυνες ταλαντώσεις. Στην εποχή των άκρων και της αέναης πληροφορίας που ενσαρκώνει σήμερα το ζητούμενο των παλαιών αλχημιστών, το άτομο συναντά τον εαυτό του, κομμάτι του συνόλου και συνάμα μια ακέραια ποσότητα, μια ξεχωριστή οντότητα στην υπεράσπιση της οποίας οδηγούν όλες οι πρωτοβουλίες που συναντά κανείς στην μελέτη του συγγραφέα και στοχαστή. Γεννημένος στα Εξάρχεια της Αθήνας, στο μεγάλο χωνευτήρι των τάσεων, του ακτιβισμού, της σύγκρουσης, σε έναν μικρόκοσμο που ο ιμπεριαλιστικός καπιταλισμός δεν έχει αγγίξει, ο συγγραφέας προβαίνει σε μια κριτική αποτίμηση όλων εκείνων των τάσεων που κυριάρχησαν και διαμόρφωσαν τους κύκλους της φιλοσοφίας, μιας επιστήμης που κάθε φορά πασχίζει να ανιχνεύσει το βαθύτερο αποτύπωμα της ενέργειας που φλέγεται εκεί έξω. Άραγε ποιος από όσους μνημονεύει ο κύριος Βασάλος, ποιος από όσους συνέβαλαν σε αυτά τα διαδοχικά στρώματα της φιλοσοφίας που αποκαλύπτονται στο σημερινό, ηθικό διακύβευμα να μπορούσε να φανταστεί την καθολική εποχή μας. Η σημερινή κοινωνία του ατόμου καλείται σε μια πρωτόγνωση πρόκληση να εξισορροπήσει τα όρια της προσωπικής ελευθερίας με εκείνα που καθορίζουν την θέση της μες στο σώμα της κοινωνίας.  Οι στοχαστές του παρελθόντος θα έπρεπε να λογαριαστούν με μεγέθη δυσανάλογα, που αλλοιώνουν την θεωρητική προσέγγιση της ανθρώπινης δραστηριότητας, όπως την συνέλαβε η εποχή τους.  Εντός του φαντασιακού γράφει στο οπισθόφυλλο της έκδοσης ο συγγραφέας, οι έννοιες «κοινωνία των πολιτών» και «κοινότητα» έχασαν το παραδοσιακό τους νόημα, αποτέλεσαν την φωνή των ουτοπικών και παρασυρμένων γενεών και δεν προσδιόριζαν την ταυτότητα μιας ομάδας, αλλά τους «απ΄έξω» από αυτήν.  Τα άκρα που μετατοπίζονται αφορούν εδάφη που η ανθρώπινη ζωή πρέπει να κατακτήσει από την αρχή, που οφείλει να ανακαλέσει και να θεσμοθετήσει.

Παναγιώτης Δ. Βασάλος

Βιόκοσμος και σύστημα. Στην πρώτη κατηγορία οι στόχοι παραμένουν σαφείς, αναμφίβολοι. Πράξη και σκοπός συνδέονται με έναν διάφανο τρόπο. Στο σύστημα όμως οι στόχοι παραμένουν ξένοι προς τα πρόσωπα, καταντούν πεδία μιας στείρας χειραφέτησης και τίποτε περισσότερο. Σε αυτό το πολύπλοκο σύστημα, λοιπόν οφείλει κανείς να αναζητήσει και να επιβάλλει τα ηθικά εκείνα όρια που προϋποθέτει το ίδιο μας το ένστικτο. Εκείνες οι αρχές που θεσπίστηκαν όταν οι πρώτες ατμομηχανές κηρύττανε την έναρξη μιας πραγματικής επανάστασης, θα πρέπει να ισχύσουν περισσότερο από ποτέ, στοχεύοντας στην προστασία του ατόμου αλλά και την παροχή της κοινής ωφέλειας. Αυτής που μετατρέπεται σε θεώρημα, σε ιδέα και ολοκληρώνεται καθώς διαχέει τα πορίσματά της μες στο σώμα του σύγχρονου πολιτισμού.  Ο Ηθικός Υποκειμενισμός εξηγεί για ποιον λόγο οι συνεχείς πιέσεις προς τις επιχειρήσεις να εντείνουν τις ενέργειές τους για την προστασία του περιβάλλοντος, συνδέονται τόσο με την κοινωνία όσο και με τον καθένα μας ξεχωριστά. Η επιστήμη της οικολογίας έχει επαληθεύσει τις πιο δυσοίωνες προβλέψεις για το μέλλον του πλανήτη και δεν είναι λίγη η απόσταση που θα πρέπει να διανύσει η ανθρωπότητα προτού επιτύχει μια μικρή παράταση στην ολοκληρωτική καταστροφή της. Η ηθική απέναντι στο περιβάλλον, τον καταναλωτή, την ανθρώπινη βιολογία δεν αφορά μια κατάσταση αντίρροπη, αντίθετη στο ζητούμενο της εξέλιξης και της προόδου. Δεν αντιμάχεται τον άνθρωπο που ερευνά, του θέτει όμως ανάμεσα στα άλλα, εξειδικευμένα, επιστημονικά του κριτήρια, εκείνο της ανθρωπιάς, του σεβασμού που δεν ανήκει στην σφαίρα του αναχρονιστικού αλλά στέκει κρίκος συνδετικός, μέλος μιας σχέσης όπου συνυπάρχει η διανόηση, η πράξη, η ευαισθησία και η ευθύνη.

Όσοι αγαπούν την φιλοσοφία θα συναντήσουν στο βιβλίο του Παναγιώτη Δ. Βασάλου μερικά χρήσιμα συμπεράσματα, αλλά και την αυθεντική ερμηνεία που στηρίζεται σε στέρεα, θεωρητικά θεμέλια και δρα συνδυαστικά, αθροιστικά, τραβώντας έναν δρόμο προς την ουσία της αφαίρεσης. Αυτή η τελευταία θα αφήσει να φανεί το ζητούμενο της κοινής ωφέλειας. Αυτής που ξεπερνά το άτομο, που στέκει υπεράνω του αδιεξόδου της εσωτερικής μας σύγκρουσης όταν πρέπει να αναμετρηθούμε με τα μεγάλα ζητήματα της ζωής. Κάποιο αμερικάνικο τραγούδι, λέει, ελεύθερα μεταφρασμένο, σε κάποιον στίχο, σε ποια πλευρά ανήκεις. Μα μελετώντας κανείς το Ηθικός Υποκειμενισμός στην εποχή των άκρων, αναστοχάζεται την θέση της εμπειρίας που σήμερα στέκει χρήσιμη όσο ποτέ, γεμάτη από τα τόσα πορίσματά της και που αφήνει αδειανή την θέση του νικητή ενός σαθρού διλήμματος. Η ηθική της παραμένει εκείνη η αναγκαία παράμετρος που θα τιθασεύσει τα όρια της διαρκώς διευρυνόμενης πραγματικότητας. Είναι η εκκωφαντική σιωπή που ανιχνεύει η φιλοσοφία, ενός κόσμου που είδε μια άπειρη έκταση καλού και κακού. Που σήμερα σκαλίζει την αιωνιότητα για να βρει το πρόσωπό του, συντρίβει τα εμπόδια και όλο επιχειρεί σε ένα αχανές πεδίο.

Η ηθική παραμένει το μεγάλο ζητούμενο, το ερώτημα που σήμερα πρέπει περισσότερο από ποτέ να τεθεί. Το μεσιανό στοιχείο ανάμεσα στον άνθρωπο και τον Θεό όπως το αντίκρισε ο Ευριπίδης σε άλλες βάσεις και εποχές, το θαυμαστό σημείο της ισορροπίας που χάνει ακόμη αυτός εδώ ο αιώνας,  η ερώτηση της Μαργαρίτας του Φάουστ. Υπάρχει ή όχι θέση για την ηθική σε αυτόν τον ήδη πολύπειρο, έφηβο αιώνα;  Με το ζητούμενο της ομορφιάς  αιώνιο και αδιάκοπο, ο συγγραφέας αναμετράται παραγωγικά και φιλοσοφικά με αυτήν την πυρετώδη, αλαζονική και νευρωτική εποχή. Δίνει συνέχεια στο χρονικό της φιλοσοφίας που σήμερα καταγράφει μερικές καινούριες, αδοκίμαστες σελίδες, μελετά την εφαρμογή ελαστικών ηθικών κανόνων, εύκολα προσαρμόσιμων στο ευμετάβλητο του 21^ου αιώνα που θα χαράζουν έναν οδικό χάρτη και δεν θα βάζουν χαλινάρι σε  όσα υποσχέθηκε μια επανάσταση, κιόλας στην αυγή της.