«Το απόγειο της ζωής μου αλλά και η αχίλλειος πτέρνα»

Γράφει η Ανθούλα Δανιήλ //

Ελένη Λάππα-Οικονόμου: “Ισόβια σχέση” εκδ. Μέδουσα 2021

Το ανθρώπινο σώμα σου πηλό κι αμαρτία

(Οδυσσέας Ελύτης «Ηλικία της γλαυκής θύμησης)

Συχνά στη ζωή βρίσκουμε περισσότερη φαντασία από όση στα μυθιστορήματα. Γι’ αυτό λέμε πως η ζωή συχνά μοιάζει με μυθιστόρημα, όταν αυτά που συνέβησαν ήταν απαραίτητα για να στήσουν μια μυθιστορηματική βιογραφία, για να μεταβάλλουν σε ανεπιθύμητη τεθλασμένη την «ανιαρή» ευθεία. Ωστόσο, δεν είναι μόνο αυτό. Χρειάζεται και το μαγικό ραβδάκι του/της συγγραφέως για να κάνει λογοτεχνία αυτό που ήταν απλώς ζωή και περιπέτεια, αλήθεια και πραγματικότητα.

Η Ελένη Λάππα –Οικονόμου, δοκιμασμένη σε μικρά και μεγάλα έργα, έχει ήδη αποδείξει την ικανότητά της στη σύνθεση, στην αξιοποίηση δηλαδή των λεπτομερειών στο χτίσιμο ενός έργου, τη μετάπλαση μιας ζωής σε λογοτέχνημα.

Στην κορυφή του βουνού φτάνεις ξεκινώντας από τη ρίζα. Και αν είσαι χαμηλά,  δεν μπορείς να δεις τι θα βρεις στα ψηλά. Κάπως έτσι είναι και η ζωή της διάσημης κεραμίστριας  Δανάης, η οποία ανεβαίνει με όλα τα φορτία από παιδικές πληγές, εφηβικές απερισκεψίες, τραυματικές εμπειρίες, παλιές αμαρτίες, ακυρωμένες επιθυμίες, ερωτικές απογοητεύσεις και απανωτές δυστυχίες. Κι ενώ όλα σε προσωπικό επίπεδο την αρνούνται, εκείνη σαν καλλιτέχνης προοδεύει, ανεβαίνοντας προς την καλλιτεχνική της καταξίωση. Σαν να είναι η δυστυχία το τίμημα για την επιτυχία της ή σαν να είναι η άτυπη θυσία της προσωπικής ζωής στη θεά Τέχνη. Τίποτα και σε κανέναν δεν χαρίζεται έτσι, ανέξοδα.

Για να πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά, το βιβλίο αναφέρεται στη ζωή της διάσημης πλέον κεραμίστριας Δανάης. Η αφήγηση αρχίζει με τη Δανάη μικρό κοριτσάκι – έφηβη- αλλά ρίχνει φως και στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Φωτίζει τη στενή οικογένεια αλλά και  ολόκληρη την  ελληνική κοινωνία, ξεκινώντας από το συντηρητικό περιβάλλον μιας ορεινής απομονωμένης κωμόπολης στα τέλη της δεκαετίας του ’50, ήθη και συμπεριφορές, κοινωνική παρουσία και ταμπού. Η οικογένεια αποτελείται από τη μητέρα, τον πατέρα και δυο κορίτσια, τη Δανάη και τη Μιράντα.

Η Δανάη σιγά σιγά, αλλά και πολύ νωρίς, θα συνειδητοποιήσει πως η ευτυχία είναι στιγμές. Με μια μητέρα υποχονδριακή με τα μικρόβια, με ιστορικό ψυχολογικής διαταραχής, στερητική, απάνθρωπη, «Αυτή», «η Μέδουσα», «ενσάρκωση του φόβου», «Μέγαιρα», που όλο έλειπε στην πόλη. «Τι μάνα είναι αυτή; Να μένει μόνη στην πόλη αδικαιόλογητα»;   «Μητρομανής»; «μητρική αγκαλιά; πώς να ήταν άραγε;».   Κι ο πατέρας, γιατρός αφοσιωμένος στο καθήκον, «τον καημένο το γιατρό», αδύναμος και άβουλος…  «Μην την παρεξηγείτε, σας αγαπάει αλλά δεν μπορεί να ελέγξει τα νεύρα της», έλεγε. Μανιακή, εκείνη έβλεπε παντού μικρόβια, την κόρη της όμως δεν την  έβλεπε που έτρεχε στο μπάνιο να κάνει εμετό, μικρό κορίτσι. Ο πατέρας δεν άντεχε να μείνει στο σπίτι με αυτήν παρούσα, έφευγε κι έπινε.  Η Δανάη και η αδελφή της η Μιράντα, δυο εκ διαμέτρου αντίθετα κορίτσια. «Πίσω από το αθώο ύφος (της Δανάης)…κρυβόταν ένας πρώιμος αισθησιασμός», έγινε γυναίκα στα δεκατέσσερα και μισό και γέννησε βιαίως στα δεκαπέντε.  Ο μοιραίος άντρας ήταν ο Χάρης. Η άλλη, η Μιράντα,  του κατηχητικού, έγινε μοναχή, σαν αντίβαρο στη Δανάη.

Και ο δρόμος έχει ανοίξει για να φέρει μικρές ευτυχίες και μεγάλες ανατροπές. Στα πρώτα κεφάλαια (συνολικά είναι 39) μάς βάζει στα χρόνια της προετοιμασίας για όλα τα συναρπαστικά που θα ακολουθήσουν και δεν θα μας αφήσουν να το αφήσουμε από τα χέρια μας,  γιατί όχι μόνο ολοκληρώνονται, όσα έχουν μείνει ανοικτά, αλλά και αποσαφηνίζονται πολλά, όπως και η αλήθεια με γενικό κύρος, πως το τραύμα της παιδικής ηλικίας δεν θεραπεύεται, όπως δεν θεραπεύονται  οι τραγικές συνέπειες του πρώτου έρωτα, η πρώτη απογοήτευση, η πρώτη κατάρρευση. Αλλά, έτσι είναι; Η ζωή τρέχει. Οδοστρωτήρας. Παρασύρει τα πάντα και το ποτάμι φέρνει άλλα στη ροή του. Να, λοιπόν, εκεί που νομίζει κανείς πως όλα τελείωσαν και για πάντα, «πάντα» δεν υπάρχει. Υπάρχει μόνο, για την ώρα, το τώρα. Άλλα πρόσωπα με παρόμοια δυναμική έρχονται στην επιφάνεια και πάλι η ζωή ξαναρχίζει, τα ίδια λάθη και τα ίδια προβλήματα επανεμφανίζονται σε ελαφρά παραλλαγή… και αυτή είναι η ζωή. Ένας πηλός που πλάθεται πάλι και πάλι και  ξαναμπαίνει στο φούρνο για να επανακάμψει ως καινούριο κεραμικό. Η «Μέδουσα» επιστρέφει στη μορφή του Βασίλη. Να είναι τυχαίο ή μοιραίο που ο Βασίλης έγινε καλός φίλος της μητέρας της και διάδοχη κατάσταση στο παιδικό της τραύμα; Η μήπως είναι νέα εκδοχή και νέο επεισόδιο στο θρίλερ; Ή συμπαιγνία της τύχης,  ο ένας  να παίρνει χάπια ίδια με της μητέρας της; Του άλλου η γυναίκα να την φωνάζει «παλιοθήλυκο», όπως η μάνα της κάποτε;

Η μάνα, ο πατέρας, η αδελφή, οι φίλοι, ο  Χάρης, ο Αλέξανδρος, ο Πωλ, ο Νικόλαος, ο Βασίλης… Την κυνηγάει η μοίρα, η  κοινωνία, τα ταμπού, τα λάθη, οι σπουδές, οι λάθος επιλογές, οι τραυματικές εμπειρίες, οι χαρές και οι επιτυχίες, όλα μέσα στο «καμίνι» της Δανάης… Η Δανάη είναι η δημιουργός θεά και πίσω της η συγγραφέας και πιο πίσω το κάθε «εγώ».

Το πλήρωμα του χρόνου θα κάνει τη Δανή σοφή, εξομολογητική:

Η ηδονή, … ήταν  το απόγειο της ζωής μου αλλά και η αχίλλειος πτέρνα μου.  Μπορώ τώρα πια στο λυκόφως αυτής της ζωής  με βεβαιότητα να πω πως στην δική μου ιεραρχία  ήταν πάνω απ’ όλα μαζί με την ανάγκη επιβίωσης (..). Όσο για τον πηλό; Να πιστέψω την ψυχαναλύτριά μου, που ισχυρίζεται πως τον διάλεξα ως υλικό, γιατί είχα την ανάγκη να βουτάω στη λάσπη; Ίσως να έχει  δίκαιο, αφού άλλαξα υλικό τα τελευταία χρόνια, πριν από την τελευταία μου Έκθεση, τότε  που είχα αρχίσει  να λυτρώνομαι από αυτή τη σκοτεινή πλευρά μου, όταν όλα άρχιζαν να ωριμάζουν μέσα μου και να κατασταλάζουν, αφού διήνυσα  για δεύτερη φορά,  αυτή την πολύ στενή, αιωρούμενη γέφυρα, που οδηγεί από τη ζωή στην τρέλα ή από το φως στο σκοτάδι.

 Συμφιλιωνόμαστε ποτέ με τα πρόσωπα που μας τραυμάτισαν; Από ποιον εξαρτάται; Δεν θα απαντήσω αμερόληπτα. Τι θα είχε γίνει ο Αλέξανδρος, το Λονδίνο, η κεραμική, η τέχνη, οι Εκθέσεις, ο Kuchta, η Διεθνής Ομοσπονδία Κεραμιστών, η Περούτζια, η Κορέα, η Μέδουσα , η αδελφή της η Μιράντα που έγινε αδελφή Αγάθη, ο Βασίλης, η ψυχανάλυση;  Τι θα είχε γίνει αν είχε παντρευτεί τον Χάρη κι αν είχε κάνει το παιδί; τι θα κάνει τώρα που ξαναζωντανεύουν όλα, όσα νόμιζε πεθαμένα, όταν  την ξαναπαίρνει στο τηλέφωνο ο Χάρης μετά από χρόνια; Αποκαλυπτικό το κεφάλαιο 36.

Η Δανάη απλώνεται στον κόσμο, αποκτά μεγάλη επιφάνεια, στο τέλος όμως επιστρέφει μέσα της, στο υπόγειό της, όπου όλα έχουν κατακαθήσει, έχουν βρει την κοίτη τους, είναι πλέον ανώδυνα και δεν την απειλούν αλλά την κάνουν να νοσταλγεί και να διερωτάται, αν…. Μα η ζωή είναι σοφή, μόνο που πρέπει να πάθεις για να μάθεις. Η μία  έκπληξη διαδέχεται την άλλη, ο ένας κύκλος τον επόμενο, η ροή του ποταμού άλλες ΡΟΕΣ και η Έκθεση των έργων της Δανάης είναι η νέα σύνθεση από πολλές αντιθέσεις καμωμένη. Γιατί η ζωή η ίδια είναι η ύψιστη τέχνη και μητέρα κάθε δημιουργίας. Αυτή γεννά «τις ανθρώπινες αδυναμίες, τον εθισμό, την απόλαυση, την ψυχολογική διέξοδο της ύπαρξης σε έναν κόσμο γεμάτο ακραίες αντιθέσεις».

Ελένη Λάππα-Οικονόμου

Το βιβλίο της Ελένης Λάππα –Οικονόμου είναι μυθιστορηματική βιογραφία. Η ηρωίδα της είναι αληθινή, ο σκελετός του βιβλίου, σαν την ραχοκοκαλιά στο σώμα, είναι και αυτός αληθινός. Τα γεμίσματα στα κενά όμως είναι σύνθεση καλλιτεχνική, της συγγραφέως. Πού είναι το αληθινό και πού το πλαστό; Κανείς δεν ξέρει. Πού η αληθινή ηρωίδα και πού η συγγραφέας, ούτε πάλι κανείς ξέρει. Πού ο αναγνώστης/η αναγνώστρια βρίσκει τη δική της μικρή παρουσία στα γραμμένα; Ούτε και αυτό είναι γνωστό. Είναι ένα βιβλίο, όπου τον ρόλο του ψυχαναλυτή τον αναλαμβάνει η αφήγηση-εξομολόγηση στη συγγραφέα. Παράλληλα, λειτουργεί και σαν ψυχανάλυση του αναγνώστη, αλλά και σαν αφορμή για  αναστοχασμό∙ να κοιτάξει ο καθένας μέσα του κα να κρίνει ανθρώπινες συμπεριφορές, γυναικείες και αντρικές. Η Τέχνη είναι καθρέφτης της κοινωνίας. Η κοινωνία καθρέφτης της πραγματικότητας.

Η Ελένη Λάππα-Οικονόμου, μας έδωσε μια τοιχογραφία με πολλά πρόσωπα και κυρίως με πολλές παραλλαγές του πρωταγωνιστικού προσώπου. Τόσες όσες και οι κορυφές που έπρεπε να ξεπεράσει η Δανάη, για να φτάσει εκεί που την περίμενε η καλλιτεχνική καταξίωση, αλλά, και αυτό είναι ίσως το μέγα κέρδος, η συμφιλίωση -με  ποιον; με ποιους;  με ποιαν;-  με τον    λύκο που την έτρωγε μέσα της. Γενναίος είναι αυτός που υποτάσσει τον εαυτό του, έλεγε ο Χέρντερ. Και φυσικά το μετέδωσε και στον αναγνώστη .

Η Ελένη Λάππα-Οικονόμου υπερασπίστηκε τη γραφή της, με την ευαισθησία  της, την φιλολογική της επάρκεια, το πλούσιο διακείμενο, το βάθος και το πλάτος της ενημέρωσής της πάνω στο ειδικό θέμα που επεξεργάστηκε, τις συχνές αναδρομές  σε αρχαίους κεραμοποιούς –καλλιτέχνες που γέμισαν τα Μουσεία ελληνικά και ξένα- κριτικά σχόλια και σημαντικές πληροφορίες και  τεχνικές της κεραμοπλαστικής,  Μουσεία και Πινακοθήκες στο εξωτερικό, σπίτια επιφανών λογοτεχνών, δρόμοι και πλατείες∙  όλα αυτά συμβάλλουν στο πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται η ηρωίδα. Κι ακόμα η επιμονή της συγγραφέως στην  ψυχολογική εμβάθυνση, την κοινωνική παρατήρηση, την κατανόηση των ανθρωπίνων,  την αποδοχή όλων ως αναγκαία και απρόσμενη συνθήκη ενός άλλου πλαισίου ζωής. Παράλληλα με την δική της αφήγηση μάς παρέθεσε και τις «Σημειώσεις της Δανάης», όπου η ίδια η ηρωίδα σε πρώτο πρόσωπο, εξωτερικεύει τις σκέψεις της, τα συναισθήματά της, την ερωτική επιθυμία που θέριεψε πρόωρα μέσα της και την τελική δικαίωση…

Ο αναγνώστης, όταν ολοκληρώσει την ανάγνωση-μελέτη αυτής της συναρπαστικής μυθιστορηματικής βιογραφίας, θα κατανοήσει καλά το πρώτο μέρος του βιβλίου, το οποίο, όπως τα παιδικά χρόνια ρίχνουν τα θεμέλια για το μέλλον,  με μια κλιμάκωση συνεχή θα φτάσει στην κορύφωση, σε ένα απρόσμενο, ευρηματικό, λυτρωτικό τέλος.

Η Δανάη, πέραν όλων εκείνων που της έτυχε να ζήσει, των άλλων που αξιώθηκε να επιτύχει, της κάθε ανατροπής, πάλι και πάλι, είχε την τύχη να γνωρίσει την ικανή συγγραφέα, να την αγαπήσει σαν τη μητέρα, αδελφή και φίλη. Η Ελένη Λάππα – Οικονόμου μπήκε στην περιπέτεια της ζωής της Δανάης και την έζησε με τη γραφή της.