Η γήρανση και εγκατάλειψη των ηλικιωμένων στη σύγχρονη Ιαπωνία και το διήγημα ‘Ομπάσουτε’ του Γιασούσι Ινόουε

Γράφει ο Γεώργιος Νικ. Σχορετσανίτης //

Με αφορμή το βιβλίο: ‘Η ζωή ενός πλαστογράφου- Πανσέληνος-Ομπάσουτε’ του Γιασούσι Ινόουε. Εκδόσεις Άγρα. 2005. Μετάφραση: Παναγιώτης Ευαγγελίδης

Οι όροι ‘Ubasute’ (εγκατάλειψη μιας ηλικιωμένης γυναίκας), που ονομάζεται επίσης ‘obasute’ ή ‘oyosute’ (εγκατάλειψη ενός γονέα), αναφέρονται στο έθιμο που υπήρχε στην Ιαπωνία στο μακρυνό παρελθόν, σύμφωνα με το οποίο ένας ασθενικός, εξασθενημένος ή ηλικιωμένος μεταφερόταν σε ένα βουνό, ή κάποια άλλη απομακρυσμένη και έρημη περιοχή και αφηνόταν εκεί να πεθάνει, από αφυδάτωση και πείνα, ενέργεια η οποία παρέπεμπε αναπόφευκτα σε μια μορφή ευθανασίας. Η πρακτική αυτή ήταν πιο συχνή σε περιόδους ξηρασίας και λιμού, και μερικές φορές ελάμβανε χώρα μετά από εντολή των φεουδαρχών αξιωματούχων. Ορισμένες παραδοσιακές ιαπωνικές εγκυκλοπαίδειες ισχυρίζονται ότι αποτελούσε θέμα κάποιου μύθου, αλλά μάλλον δεν φαίνεται πως αποτελούσε κοινή πρακτική. Σύμφωνα με την παράδοση, το δάσος Aokigahara στη βάση του όρους Φούτζι, ήταν κάποτε μια συνηθισμένη τέτοια περιοχή. Το Ubasute, όμως, ανεξάρτητα από την ιστορία του, άφησε το σημάδι του στην ιαπωνική λαογραφία, όπου αποτελεί τη βάση πολλών μύθων και ποιημάτων. Σύμφωνα με μια βουδιστική αλληγορία, ο γιος μεταφέρει τη μητέρα του μέχρι το βουνό στο οποίο θα την εγκαταλείψει, στην πλάτη του. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, εκείνη απλώνει τα χέρια της, πιάνοντας και σκορπίζοντας τα κλαδιά στο πέρασμά τους, έτσι ώστε ο γιος της να είναι σε θέση να βρει το δρόμο επιστροφής για το σπίτι του. Ο όρος Ubasute εμφανίζεται μερικές φορές μεταφορικά στη σημερινή αντιμετώπιση των ηλικιωμένων της Ιαπωνίας, οι οποίοι διακρίνονται για τα υψηλά ποσοστά αυτοκτονιών τους. Η πρακτική αυτή της εγκατάλειψης των ηλικιωμένων έχει διερευνηθεί εκτενώς και στο ιαπωνικό μυθιστόρημα ‘Η μπαλάντα του Ναραγιάμα’ (1956) του Shichirō Fukazawa, το οποίο απετέλεσε και τη βάση τριών κινηματογραφικών ταινιών.

Στην τρίτη, λοιπόν, και τελευταία νουβέλα του βιβλίου ‘Η ζωή ενός πλαστογράφου-Πανσέληνος-Ομπάσουτε’ ο Γιασούσι Ινόουε, δηλαδή στην ‘Ομπάσουτε’, ο Ιάπωνας συγγραφέας κάνει σαφή αναφορά στο θρύλο του βουνού όπου πάνε και εγκαταλείπουν τις γυναίκες που έχουν γεράσει! Μια θολή ανάμνηση από το παρελθόν, ιστορίες που κάνουν τη μικρή ηλικία να φουσκώνει από θλίψη. Θέμα, η αγάπη και αγωνία του επώδυνου, αλλά αναπόφευκτου για τις ιαπωνικές παραδόσεις, χωρισμού παιδιού και γονιού. Το βουνό ‘Ομπάσουτε’, της επαρχίας Σίνανο, όπου έχουν ενσωματωθεί πάμπολλοι θρύλοι, αποτελεί ταυτόχρονα τόπο ιδανικού και ξακουστού για την ενατένιση της πανσελήνου. Η μητέρα του αφηγητή, όμως, όπως αυτός αφήνει να εννοηθεί στο κείμενο, ίσως είχε άλλη γνώμη! ‘… Μήπως η ιδέα που είχε στοιχειώσει στο μυαλό της… να πάει να ζήσει μόνη της στο Ομπάσουτε, δεν ήταν τίποτα άλλο από ένα είδος κατάφωρης, θα μπορούσε να πει κανείς, στάσης απαισιοδοξίας, απέναντι στη ζωή…’; Ένα μέρος απόκοσμο, ερημικό, πλαγιές διάσπαρτες με μεγάλες πέτρινες στήλες, πάνω στις οποίες ήταν χαραγμένα ποιήματα. Παλιά και καινούργια ‘ουάκα’, χάικου και κινέζικου στυλ ποιήματα, τα οποία εκεί όπου είχαν χαραχτεί, πρέπει να ήταν εγκώμια στη λάμψη του φεγγαριού. Και μήπως, αναρωτάται και γράφει ο Γιασούσι Ινόουε, και στην απόφαση της αδελφής του, της Κιγυόκο, όποιοι κι αν ήταν οι συγκεκριμένοι της λόγοι τη στιγμή που το έκανε, να εγκαταλείψει το σπίτι της, κάτι που ένας κοινός άνθρωπος δεν θα μπορούσε να το πραγματοποιήσει, τελικά ‘έπαιξε ρόλο σε κάποιο βαθμό μια κλίση προς κάτι που ήταν της ίδιας φύσης με την απαισιόδοξη στάση της μητέρας τους’;
Στις τρεις νουβέλες του βιβλίου που περιέχει τη νουβέλα ‘Ομπάσουτε’, ο Γιασούσι Ινόουε διαλέγει να ακολουθήσει κάποιες άλλες ατραπούς. Ακολουθεί σκοτεινούς δρόμους, όχι ξεκάθαρους. Πλησιάζει την αλήθεια χρησιμοποιώντας την ανάποδη πορεία. Από την παρακαμπτήριο οδό της αποτυχίας, οδηγείται στη συνάντηση με τη μεγαλοφυΐα! Πλησιάζει την τέχνη μέσα από το αντίγραφο. Όλα αυτά μέσα σε μια χώρα να παραπαίει στη μεταπολεμική περίοδο, μια εποχή κατά την οποία η Ιαπωνία αναγνωρίζει τον εαυτό της μέσα στο βάθος των αδυναμιών της, αρνούμενη να αναλάβει τις βαριές ευθύνες της και στρέφοντας το βλέμμα της ψηλά στον ουρανό με τα μπλε χρυσάνθεμα κι ατενίζοντας το ολόγιομο φεγγάρι τις δύσκολες νύχτες της, προσπαθώντας παράλληλα να αποτίσει φόρο τιμής σε εκείνους τους χαμένους, τις ένδοξες φυσιογνωμίες της ιστορίας της!

Για τη σημερινή κατάσταση, πάντως, αναφέρουμε απλώς ότι οι ηλικιωμένοι της Ιαπωνίας από 5% του συνολικού πληθυσμού που αριθμούσαν το 1950, σήμερα ανέρχονται σε σχεδόν 22% του συνόλου. Οι ενήλικες μεγαλύτερης ηλικίας έχουν επίγνωση ότι αυτές οι μεγάλης κλίμακας δημογραφικές μεταβολές επηρέασαν τους δεσμούς μεταξύ των γενεών και την υπάρχουσα αλληλεγγύη, αλλά σήμερα δείχνουν να δυσκολεύονται να κατανοήσουν τι σημαίνει να γεράσουν σε μια κοινωνία όπου οι ηθικά θεσμοθετημένες σχέσεις έχουν μετασχηματιστεί σε τόσο δραματικό βαθμό. Η συχνή επανάληψη και επαναφορά του όρου ‘obasute’, αποκαλύπτει τον πολύσημο χαρακτήρα του, όχι μόνο τα γηρατειά, αλλά και την εξάρτηση, τη φροντίδα και τη συνηθισμένη κατάθλιψη. Στο πλαίσιο της σύγχρονης Ιαπωνίας, το obasute υποδεικνύει πολλές από τις ανησυχίες του αυξανόμενου αριθμού των ηλικιωμένων της και την αβεβαιότητα για τη θέση τους μέσα στην ιαπωνική κοινωνία, και από την άλλη μεριά την αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων ώστε να μην γίνουν καθημερινό βάρος της μικρότερης γενιάς, τουτέστιν των παιδιών τους. Σε τίτλους ειδήσεων, στους κοινωνικούς κύκλους και στα κουτσομπολιά, κυκλοφορούν πάμπολλες ιστορίες παραμέλησης, κακοποίησης και εγκατάλειψης των ηλικιωμένων καθημερινά, προσθέτοντας έτσι στην ανασφάλεια, την αδυναμία, την πιθανή άνοια, ή και το θάνατο.

Τα θέματα της απώλειας και της ανάκτησης, της εγκατάλειψης και της ελπίδας, σε μια γηράσκουσα Ιαπωνία, βρίσκονται και σήμερα σκόρπια μέσα στην ιαπωνική λογοτεχνία, όπως και στην εθνογραφία, τους θρύλους και τη λαογραφία, όπου συχνά καταφεύγουν οι ανθρωπολόγοι για να φωτίσουν τις εν λόγω πολιτισμικές έννοιες. Όλες αυτές οι ιστορίες που αναφέρονται στους ηλικιωμένους της Ιαπωνίας, εξακολουθούν να εμφανίζονται με πολυποίκιλους αλλά παρεμφερείς τρόπους στην καθημερινότητα.

Από το αμερικανικό φιλμ ‘The Sea of Trees’ του 2015.

Σε αρκετές περιπτώσεις, άρχισαν να εμφανίζονται ιστορίες οι οποίες αναφέρουν ότι αρκετοί ηλικιωμένοι και αιωνόβιοι Ιάπωνες απομονώνονται και ασχολούνται με το Βουδισμό και τα σχετικά θρησκευτικά κηρύγματα, ενώ άλλοι εισέρχονται σε περίοδο βαθέος διαλογισμού μέχρι σημείου πλήρους εγκατάλειψης του εαυτού τους, πείνας και θανάτου. Σε άλλες περιπτώσεις, που έχουν καταγγελθεί, τα παιδιά των ηλικιωμένων μετά την απομόνωση των γονέων τους χρησιμοποίησαν τη σύνταξή τους για να καλύψουν τα δικά τους έξοδα διαβίωσης. Πολλοί Ιάπωνες πάντως σχολιαστές άδραξαν την ευκαιρία για να χαρακτηρίσουν το γεγονός αυτό ως ένα σύμπτωμα της μεγαλύτερης κοινωνικής αποσύνθεσης, της αποπυρηνικοποίησης της οικογένειας και της αποδυνάμωσης των δεσμών της γειτονιάς και του κοινωνικού περίγυρου ενός εκάστου.

Είναι ενδιαφέρον πάντως ότι, η περίπτωση αυτών των εγκαταλειμμένων πρεσβύτερων έστρεψε νέα προσοχή και ενδιαφέρον στην μακραίωνη ιστορία της ιαπωνικής ‘obasuteyama’. Η ιστορία των αγνοουμένων αιωνόβιων δεν είναι μόνο μια σύγχρονη ιστορία φαντασμάτων, αλλά και η ιστορία των νεώτερων φαντασμάτων της ιστορίας, στην πραγματικότητα ενός βασιλείου ζωντανών νεκρών.
Ιστορίες κοινωνικής εγκατάλειψης των γερόντων στην Ιαπωνία ανευρίσκονται ήδη από τα μέσα του 10ου αιώνα στα ιαπωνικά ιστορικά χρονικά ‘Οι ιστορίες του Γιαμάτο’ του Yamato Monogatari, καθώς και στις αρχές του 12ου αιώνα με τις ‘Ιστορίες του παρελθόντος μέχρι τώρα’ του Konjaku Monogatarishu, περίπου στα 1120, τα οποία περιέχουν αφηγήσεις ηλικιωμένων γυναικών κυρτωμένων ή παραμορφωμένων από την ηλικία, μισητές από κάθε άποψη από τη σύζυγό του γιου τους, οι οποίες είχαν παραδοσιακά την ευθύνη της φροντίδας τους. Λόγω ακριβώς εκείνης της δημιουργηθείσας κατάστασης, ο γιος αποφάσιζε να πάρει τη μητέρα του και την εγκαταλείψει κάπου μέσα στα βουνά. Οι ιστορίες αυτές έχουν πολλές παραλλαγές, αλλά όλες αναφέρονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στις ηθικές υποχρεώσεις προς την οικογένεια, τις λαϊκές αντιλήψεις πάνω σε αυτά τα θέματα, το φυσικό τοπίο της Ιαπωνίας και τις γενικότερες αντιλήψεις περί γήρανσης και εξάρτησης.
Μερικοί έχουν εντοπίσει τις ρίζες αυτών των ιστοριών σε πηγές από την Ινδία και την Κίνα, αλλά αυτές στη συνέχεια σίγουρα αναμίχθηκαν με λαογραφικές παραπομπές που αναφέρονταν στα βουνά και βεβαίως την ιαπωνική αισθητική της παροδικότητας και τη μοιρολατρίας, προεξέχοντα θέματα στον Βουδισμό, χάνοντας παράλληλα πολλά ηθικολογικά στοιχεία του Κομφούκιου περί υιικής ευσέβειας. Όλες οι ιστορίες αναφέρονται σε ένα απομακρυσμένο ορεινό χωριό, με τρομακτική έλλειψη τροφίμων. Αν και οι περισσότεροι Ιάπωνες λαογράφοι συμφωνούν ότι αυτό το είδος της γεροντικής εγκατάλειψης δεν υπήρχε στην πραγματικότητα πίσω στα πρώτα στάδια της ιστορίας της Ιαπωνίας, εν τούτοις ο θρύλος της ‘obasuteyama’ παρέμεινε ως μια λαϊκή ιστορία, η οποία διαδραματίστηκε πολυποίκιλα, και το γεγονός ότι δεν είναι απλή απεικόνιση ενός μεμονωμένου πραγματικού περιστατικού, ενισχύει την άποψη ότι η ιστορία της obasute εμφανίζεται καλύτερα σαν μια αλληγορία που εκφράζει τα απωθημένα του κοινού.