Μαθήματα ιστορίας, μαθήματα ανθρωπιάς
Γράφει η Ελένη Κ. Παπαδοπούλου // *
Ελευθερία Κυρίμη, “Η θάλασσα στο χιόνι”, Μεταίχμιο, 2019
Η Ελευθερία Κυρίμη στο μυθιστόρημά της Η θάλασσα στο χιόνι, επιχειρεί να γεφυρώσει την ατομική ιστορία με τη συλλογική, τα ατομικά τραύματα με τα συλλογικά και όλα αυτά με κύριο σκοπό την αυτοσυνειδησία.
Οι αυτοαναφορικές παραπομπές πολλές μέσα στο κείμενο, που δίνουν την εντύπωση των σελίδων ενός ημερολογίου της αναπληρώτριας καθηγήτριας, με ειδίκευση στην ιστορία, που διορίζεται προσωρινά στην εσχατιά της Ελλάδας, σε μια κωμόπολη της Φλώρινας, για να διδάξει νεότερη ιστορία σε ένα Επαγγελματικό Λύκειο, με διακύβευμα την οικογενειακή κι την επαγγελματικής ζωή.
Η καταγραφή των βιωματικών εμπειριών της καθηγήτριας είναι σίγουρο ότι θα αναμοχλεύσει ανάλογες μνήμες στο εκπαιδευτικό αναγνωστικό κοινό, όπως άλλωστε έγινε και με την υποφαινόμενη, άλλοτε θετικές και άλλοτε αρνητικές. Το απρογραμμάτιστο και αναπάντεχο ξεσπίτωμά της, η εγκατάλειψη των παιδιών της και του άντρα της, το πολύωρο ταξίδι από τη μια άκρη της χώρας στην άλλη, οι καινοφανείς συνθήκες ζωής στο νέο περιβάλλον αλλά, κυρίως, οι ανεπούλωτες ψυχικές πληγές που κουβαλάει μέσα της, από την παιδική ηλικία, ευνοούν την ενδοσκόπησή της και ενεργοποιούν τη διαδικασία της εσωτερικής ταξινόμησης συναισθημάτων και σκέψεων.
Η εμφάνισή της σε μια περιοχή με έντονα ιστορικά και πολιτικά στοιχεία και σε ένα σχολείο με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά φαντάζει εξαρχής δύσκολη και προοικονομεί την έκρηξη προβλημάτων. Η ηρωίδα καλείται να διδάξει νεότερη ιστορία και να καλλιεργήσει την ιστορική συνείδηση σε μαθητές που ζουν μέσα σε μια ατμόσφαιρα σιωπής και καλλιεργούμενης ιστορικής λήθης. Το ιστορικό παρελθόν αυτού του τόπου θεμελιώθηκε στον διχασμό και τον αμφοτερόπλευρο στιγματισμό. Η καθηγήτρια κ. Κουράκου έχοντας μια στενή σχέση με τη μελέτη της ιστορίας βρίσκει έναν τρόπο αφενός για να προσελκύσει το ενδιαφέρον των απρόθυμων μαθητών της και αφετέρου για να τους βοηθήσει να κατανοήσουν την πορεία των γεγονότων της τοπικής ιστορίας με τη δημιουργία ενός ομίλου προφορικής ιστορίας. Είναι εμφανές ότι η συγγραφέας δημιουργεί μια ηρωίδα με πολλά δικά της ποιοτικά χαρακτηριστικά αλλά και με μια αυτονομία μοναδική.
Η ηρωίδα καθηγήτρια προσπαθεί και η ίδια μέσα από την κατανόηση της ιστορίας του τόπου να κατανοήσει και τη δική της ιστορία, κυρίως εκείνα τα γεγονότα που την στοίχειωσαν, όπως ήταν η εγκατάλειψή της από τους μετανάστες γονείς της στη γιαγιά της, η αλγεινή απώλεια του πατέρα της και ο θυμός και η απομάκρυνση από τη μητέρα της. Προς την κατεύθυνση της κατανόησης των ιστορικών γεγονότων, καλεί τους μαθητές της να πάρουν συνεντεύξεις από ηλικιωμένους ανθρώπους που έζησαν τα τραγικά γεγονότα του εμφυλίου, του γλωσσικού διαχωρισμού, τις διώξεις, τη βίαιη επιβολή πολιτιστικών στοιχείων, την άρση του επαναπατρισμού των κατοίκων της περιοχής που κάποτε έγινε το θέατρο των ιδεολογικών και πολιτικών ανταγωνισμών όσων είχαν στα χέρια τους εξουσία και όριζαν τις τύχες του λαού.
Βέβαια, όταν η ιστορία περιχαρακώνεται ή μεταδίδεται μια επεξεργασμένη μορφή της στις νεότερες γενιές, τότε οι σκιές του παρελθόντος φαντάζουν απειλητικές και εκφοβίζουν όσους αρνούνται το φως της αλήθειας. Έτσι και η εργασία των μαθητών υπό την καθοδήγηση της δασκάλας τους ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων που κατέληξαν στην εύκολη λύση της βίας «από παιδιά με τα παντελόνια της παραλλαγής και τα ξυρισμένα κεφάλια». Ωστόσο, η κατανόηση της ιστορίας έγινε μονόδρομος για μαθητές και εκπαιδευτικό και τους βοήθησε αμφότερους να απαγκιστρωθούν από τα «φαντάσματά» τους, αποβάλλοντας το εκδικητικό πνεύμα και ακολουθώντας τη συγχώρεση.
Στις τελευταίες σειρές του μυθιστορήματος μαθαίνουμε το όνομα της κ. Κουράκου, είναι η Γιώτα, που μετά από πολύ καιρό τηλεφωνεί στη μητέρα της, δίκην συγχώρεσης, και επιζητεί την επανασύνδεσή τους. Είναι το σημείο όπου το προσωπικό τραύμα επουλώνεται, αφού προηγήθηκε η άμβλυνση του κακοφορμισμένου συλλογικού τραύματος και είναι η στιγμή της ετεροχρονισμένης αυτοσυνειδησίας της.
Το συγκεκριμένο μυθιστόρημα κομίζει ψηφίδες ιστορικής και ψυχολογικής αντιμετώπισης κρίσιμων ζητημάτων της ατομικής και πολιτικής ύπαρξης. Το ψηφιδωτό που φιλοτεχνείται ακτινοβολεί μια απαράμιλλη ανθρώπινη ομορφιά και εκπέμπει ένα βαθύτερο μήνυμα. Το μήνυμα αυτό μεταφέρεται από τη θάλασσα του Πειραιά στα χιόνια της Φλώρινας και είναι η κατανόηση του άλλου μέσα από την ενσυναίσθηση.
* Η Ελένη Παπαδοπούλου, εκπαιδευτικός Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, είναι απόφοιτος του Τμήματος Φιλολογίας Α.Π.Θ., με ειδίκευση Κλασικών Σπουδών, και κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος Eιδίκευσης της Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ., του τομέα Αρχαίων Ελληνικών της Χριστιανικής Γραμματείας . Είναι συντάκτης του φιλολογικού-εκπαιδευτικού ιστολογίου eranistria.blogspot.com.