Η Βρισηίδα αφηγείται την Ιλιάδα

Γράφει η Νάντια Τράτα //

 «Η σιωπή των κοριτσιών», Pat Barker, Μετάφραση: Δέσποινα Κανελλοπούλου, εκδ. Αιώρα, σελ. 432

Ένα έργο καθηλωτικό, σύγχρονο και ταυτόχρονα διαχρονικό, παραδίδει η Pat Barker, ξαναγράφοντας με ρεαλισμό, πρωτοτυπία και διεισδυτικότητα την ιστορία μίας Ιλιάδας κάπως διαφορετικής, ιδωμένης από την πλευρά μίας βασίλισσας που βρίσκεται ως σκλάβα στο στρατόπεδο των Αχαιών, το γέρας του Αχιλλέα, τη Βρισηίδα….Η συγγραφέας αφηγείται τη δική της εκδοχή ξεκινώντας την ιστορία της από την πτώση της Λυρνησσού και τη σφαγή που ακολούθησε, τη μοιρασιά των σκλάβων γυναικών ως λάφυρα πολέμου στους νικητές, την τρομερή μοίρα που τους επιφυλάσσει η άφιξή τους στο στρατόπεδο κάτω από τα τείχη της Τροίας, ενώ συνεχίζει ακολουθώντας τη βασική δομή του ομηρικού έπους. Προς το τέλος, ανατρέχει στις Τρωάδες του Ευριπίδη για να μιλήσει για το ζοφερό μέλλον που περιμένει τις γυναίκες των ηττημένων στην αντίπερα ακτή της απέραντης θάλασσας. Η μοίρα των γυναικών ίδια και απαράλλαχτη, επαναλαμβάνεται μέσα στους αιώνες, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης, ακόμη και χιλιετίες μετά, εκεί στην εκπνοή του 20ου αιώνα η κοινή γνώμη στέκεται με αποτροπιασμό μπροστά στις θηριωδίες στον πόλεμο της πρώην Γιουγκοσλαβίας ή στη γενοκτονία της Ρουάντα ενώ ακόμη και οι πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα έχουν και άλλα τέτοια παραδείγματα όπως οι 276 μαθήτριες που απήχθησαν από τη Μπόκο Χαράμ στη Νιγηρία ή η κακοποίηση των γυναικών της φυλής Γιεζίντι από το Ισλαμικό Κράτος, για να αναφέρουμε μόνο ελάχιστα πρόσφατα γεγονότα. Αληθινά, ο κατάλογος δεν έχει τέλος…..

Η συγγραφέας Patricia Mary W. Barker, γεννήθηκε το 1943 στη Μεγάλη Βρετανία και έλαβε διάφορες βραβεύσεις για τα έργα της που επικεντρώνονται στα θέματα της μνήμης, του τραύματος και της επιβίωσης. Tο 1995 τιμήθηκε με το Βραβείο Booker για τον «Δρόμο των φαντασμάτων», το τρίτο μέρος της περίφημης τριλογίας της για τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο με τίτλο «Ζωντανοί ξανά». Tο τελευταίο της έργο «Η σιωπή των κοριτσιών» ήταν στη βραχεία λίστα για το Women’s Prize for Fiction 2019. Αξίζει να σημειωθεί ότι το βιβλίο της γνώρισε τεράστια επιτυχία και σύντομα πρόκειται να γυριστεί σε σειρά από το κανάλι ΗΒΟ με πρωταγωνίστρια στο ρόλο της Βρισηίδας την Jennifer Lawrence. Όπως και η ίδια η συγγραφέας αναφέρει σε συνεντεύξεις της : «Βομβαρδιζόμαστε από το εφήμερο…οι κλασσικές ιστορίες μας πηγαίνουν πίσω στο παρελθόν. Υπάρχει πλέον μία επιθυμία για πράγματα που άντεξαν στο χρόνο καθώς οι ζωές μας μεταβάλλονται τόσο γρήγορα. Όλοι συμφωνούν για την αξία τους, ακόμη και αν δεν υπάρχει απόλυτη συμφωνία σχετικά με το τι θεωρεί κανείς σημαντικό κάθε φορά.».

Δίνοντας λοιπόν φωνή στις γυναίκες του ομηρικού έπους, αυτές που χωρίς ποτέ να μιλούν ή να εμφανίζονται ουσιαστικά επί σκηνής, κινούν τα νήματα της πλοκής, ακόμη και άθελά τους, όπως η Βρισηίδα, η Pat Barker αφηγείται κεντώντας λεπτοβελονιά μία ιστορία που διαδραματίζεται την εποχή του χαλκού, αλλά που κάλλιστα θα μπορούσε να εκτυλίσσεται σε οποιοδήποτε στρατόπεδο, ανεξάρτητα από τον τόπο ή το χρόνο. Αφήνοντας την ποιητική αφήγηση και τον έμμετρο στίχο κατά μέρος, άλλωστε γιατί να μπει κανείς στον κόπο να ανταγωνιστεί τον Όμηρο, εφορμά κραδαίνοντας έναν αφηγηματικό λόγο σύγχρονο, άμεσο, τραχύ, ειρωνικό, παρακολουθώντας τις ηρωίδες της από κοντά, στήνοντας αυτί στις μυστικές εξομολογήσεις ακόμη και ερωτικού περιεχομένου και καταγράφοντας την πραγματικότητα ενός κόσμου αυστηρά «macho» που πιστεύει πως «στη γυναίκα αρμόζει η σιωπή»……

Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη, εκ των οποίων το πρώτο αφορά την ιστορία από την κατάκτηση της Λυρνησσού, πατρίδας της Βρισηίδας έως τη στιγμή που ο Αχιλλέας την παραδίδει στον Αγαμέμνονα, το δεύτερο μέρος συνεχίζεται έως το θάνατο του Έκτορα και το τρίτο κλείνει με τη νίκη των Αχαιών και την αναχώρηση των πλοίων τους για τις ελληνικές ακτές. Στα κεφάλαια εναλλάσσεται η πρωτοπρόσωπη αφήγηση της ηρωίδας της με την τριτοπρόσωπη αφήγηση η οποία αφορά τον Αχιλλέα, διάλογοι σαν σενάριο ταινίας και εικόνες κινηματογραφικής δύναμης περνούν μπροστά μας με χρώματα, οσμές, γεύσεις, όλες οι αισθήσεις παρούσες, το δέρμα γεύεται το αλάτι της θάλασσας, τα μάτια αντικρύζουν μάχες ανελέητες, τα ρουθούνια οσφραίνονται παντού μία μυρωδιά θανάτου, τα χέρια ψηλαφούν τα κεντημένα πολύχρωμα υφάσματα, εισάγοντας τον αναγνώστη σε έναν κόσμο που παρότι βαθιά χαμένος στο παρελθόν γεμίζει με τη ζωντάνια του ολόκληρο το αναγνωστικό σύμπαν.

Υπομένοντας έναν κόσμο γεμάτο αντρίκια χωρατά, μούσκουλα, όπλα, ιδρώτα και αίμα, την ίδια τη φρίκη του πολέμου, σε αυτή τη σκακιέρα της ζωής και του θανάτου που στήνεται σε μία πεδιάδα κάτω από τα τείχη της πολιορκημένης Τροίας, βιασμένες, στριμωγμένες, απελπισμένες μα και αποφασισμένες είναι οι γυναίκες – αιχμάλωτα κορμιά μα όχι υποταγμένες ψυχές, που παλεύουν ανάμεσα σε ένα παρελθόν ολότελα χαμένο, αιάζουν για γονείς, αδέλφια, συζύγους, παιδιά που έχουν γίνει σκιές στο βασίλειο των νεκρών ενώ παλεύουν λυσσαλέα να επιβιώσουν, αναγκασμένες να κοιμούνται στο κρεβάτι αυτού που σκότωσε την οικογένειά τους, μαγειρεύοντας, υφαίνοντας, γιατροπορεύοντας τους ασθενείς και πλένοντας τους νεκρούς εχθρούς, ενώ φέρνουν στον κόσμο παιδιά απ’ το ξένο σπέρμα…..

Σε αυτό το πολυεπίπεδο, χειμαρρώδες, σύγχρονο λογοτεχνικό έπος η Pat Barker έχει χώρο για όλα, από τις σπινθηροβόλες, ανατριχιαστικές περιγραφές της έως τη συγκλονιστική ψυχογραφική προσέγγιση, παραδίδοντας ένα έργο όπου κάθε τι βρίσκει τη θέση του, το αίτιο ακροβολίζεται απέναντι από το αιτιατό, η αποφορά του πολέμου, η απώλεια αγαπημένων προσώπων αλλά και της προσωπικής αξιοπρέπειας, αυτή η ανεξέλεγκτη μείξη επιθυμίας για ζωή και απόγνωσης στήνει ένα γαϊτανάκι χαρακτήρων που ξαφνιάζουν με την ανθρώπινη διάστασή τους, τη χοϊκή τους φύση.

Pat Barker

Το αίσθημα του αδιεξόδου, της εγκλωβισμένης στο παρόν ανάγκης για μετάβαση από πράγμα σε άνθρωπο, καθώς η Βρισηίδα και οι υπόλοιπες αιχμάλωτες γυναίκες θεωρούνται ως αντικείμενα, η αμφιθυμία για το εάν αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι η επιβίωση, προσπερνώντας το μέγεθος της φρίκης ή η τιμή, με όποιο κόστος, διατρέχουν το χειμαρρώδες έργο της Pat Barker, αυτό το καθηλωτικό ψυχογράφημα της ανθρώπινης ύπαρξης, υιοθετώντας μία αποκλειστικά γυναικεία οπτική γωνία.

Οι χαρακτήρες του έργου απογειώνουν την αναγνωστική απόλαυση καθώς κάθε πτυχή τους σμιλεύεται με απαράμιλλη δεξιοτεχνία για να καταδείξει η συγγραφέας πως, ανεξαρτήτως φύλου, γυναίκες και άντρες υποφέρουν από τον πόλεμο, οι μεν πρώτες ως αντικείμενα προς πάσα χρήση, αποστερημένες από φωνή, οι δε άντρες ως πλάσματα αποκτηνωμένα: η Βρισηίδα, πρωταγωνίστρια της ιστορίας, με εσωτερική φλόγα, ευαισθησία και δύναμη, γεμάτη αμφιβολίες, σκέψεις, αλλά κυρίως γεμάτη ανθρωπιά απέναντι στους δεσμώτες της, γίνεται οικεία και συγκινεί βαθιά γιατί η φωνή της ακούγεται για όλες τις υπόλοιπες γυναίκες για τις οποίες, αιώνες τώρα, πίστευαν πως «στη γυναίκα αρμόζει η σιωπή…..». Ο Αχιλλέας πάλι, ένας απίστευτος συνδυασμός βαναυσότητας και ευγένειας, ένας ήρωας με την ψυχή ενός ποιητή αλλά και τη στόφα του κυνηγού, του δολοφόνου, του «χασάπη», όπως τον αποκαλεί η Βρισηίδα όταν, βασίλισσα ακόμη, άκουγε τη βροντερή φωνή του στην πολιορκία της Λυρνησσού, αμφιταλαντεύεται μεταξύ της σωματικής του ρώμης και της έμφυτης τάσης του για μάχη και της ξεκάθαρης άποψής του για τη ματαιότητα του πολέμου, αηδιάζοντας και αυτός ο ίδιος στη θέα των τρομερών, δολοφονικών, χεριών του.

Πλήθος οι αφηγηματικές τεχνικές που βρίσκονται την υπηρεσία της συγγραφέως, παρομοιώσεις, μεταφορές, αναχρονισμοί, ζωντανοί διάλογοι, περιγραφές του φυσικού περιβάλλοντος αλλά και μία βαθιά, ευαίσθητη καταγραφή του ψυχισμού των χαρακτήρων της που αποπνέει πόνο αλλά και πείσμα, ένας κόσμος όπου οι τόσο οι πιο αδύναμοι αλλά και οι δυνατοί δακρύζουν, πονούν, υποφέρουν. Κανείς δεν ξεφεύγει από την κατάρα του πολέμου, ο θάνατος καραδοκεί και όλοι πληρώνουν, αργά ή γρήγορα, το δικό τους νόμισμα.

Αφήνω για το τέλος την πεποίθησή μου ότι η Pat Barker παραδίδει στους αναγνώστες μία εξαιρετική σπουδή για τα κλασσικά έργα, για το γεγονός ότι ακόμη και τόσους αιώνες μετά έχουν να αφηγηθούν κάτι ιδιαίτερο, κάτι ξεχωριστό, κάτι που μιλά στην ψυχή μας και πως έχουμε ακόμη να μάθουμε πολλά μέσα από τα κείμενα αυτά. Με συγγραφική επιδεξιότητα που συνταιριάζει την αφηγηματική λεπτομέρεια με την ψυχογραφική τοιχογραφία μίας κοινωνίας σε κατάσταση πολέμου, τότε αλλά και στο διηνεκές, η συγγραφέας, απευθυνόμενη στο σύγχρονο αναγνώστη, υιοθετεί έναν καίριο, αν και υπόγειο, πολιτικό λόγο και δοκιμάζει τα όρια του κλασσικού. Μία υπενθύμιση για τη δύναμη της γραφής, τη σημασία της λογοτεχνίας και μία σκέψη πως η αθωότητα έχει χαθεί για πάντα, αλλά παραδόξως όχι και η ελπίδα. Τουλάχιστον όχι εντελώς, ακόμη.

Νάντια Τράτα

Ιανουάριος 2020