Κάτω από την κομοστέγη

Από τον Γιώργο Ρούσκα // *

Προσέγγιση στο βιβλίο «Η μυστική ζωή των δέντρων» του Peter Wohlleben, μετάφραση Γιώτα Λαγουδάκου, εκδόσεις Πατάκη, 2017

«Όποιος γνωρίζει ότι τα δέντρα νιώθουν πόνο, ότι έχουν εγκέφαλο και ότι τα δέντρα-γονείς ζουν μαζί με τα δέντρα-παιδιά δεν μπορεί πλέον να τα κόβει έτσι εύκολα και να τριγυρνάει ανάμεσά τους με βαρέα μηχανήματα».

Αυτή είναι γενικά η φιλοσοφία του βιβλίου η οποία τυγχάνει να είναι και δική μου.

Ένα εξαιρετικό βιβλίο, γραμμένο από τον (παρά δύο χρόνια) συνομήλικό μου Peter Wohlleben, δασολόγο, με περισσότερο από είκοσι χρόνια υπηρεσίας στη γερμανική Κρατική Υπηρεσία Δασών.

Για τον σχετικό με το δάσος και τον ρόλο του στη Φύση, αυτό το κείμενο θα επιβεβαιώσει πολλές από τις εμπειρικές του παρατηρήσεις ή θα εξηγήσει αυτά που ως τώρα παρέμεναν εικασίες ή «πιστεύω» των γηραιότερων. Για τον άσχετο με τη Φύση ή απομακρυσμένο από αυτήν άνθρωπο, είναι μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να δει τους δρόμους ζωής που υπάρχουν δίπλα του και πιθανόν να αναθεωρήσει την όλη του στάση προς το περιβάλλον, τόσο το φυσικό, όσο και το τεχνητό.

Για τον μέσο σύγχρονο άνθρωπο, είναι μια πυξίδα ζωής, ένας κώδικας ανθρώπινης συμπεριφοράς και μια τοποθέτηση των δέντρων στη θέση που τους αξίζει.

Για όλους είναι ένα γερό τράνταγμα σε επικίνδυνα νωθρές αντιλήψεις, όπως λ.χ. ότι όλα είναι δεδομένα, ότι μπορούμε να υποτιμούμε κατά βούληση, να αδιαφορούμε, να δρούμε ανεξάρτητα από το περιβάλλον που μας φιλοξενεί, ότι μπορούμε να καταναλώνουμε αφειδώς, να φερόμαστε ως σατράπες ή ως κυρίαρχοι του κόσμου…

Πολλά τα θέματα που θίγονται. Τα περισσότερα απαντιούνται είτε με τρόπο υποκειμενικό, είτε με επιστημονικό είτε μέσω βιβλιογραφίας, η οποία παρατίθεται στο τέλος του βιβλίου.

Τα δέντρα έχουν γλώσσα; Μιλάνε; Επικοινωνούν; Φυσικά. Με το άρωμά τους, με στοχευμένη έκλυση αερίων, με ηλεκτρικά σήματα, με τις ρίζες τους. Μάλιστα αυτές συνεργάζονται με ορισμένους μύκητες ώστε να ταξιδέψει ασφαλέστερα και γρηγορότερα η πληροφορία (π.χ. κινδύνου) από δέντρο σε δέντρο. «Οι μύκητες ενεργούν όπως τα καλώδια οπτικών ινών του ίντερνετ… Η επιστήμη στο μεταξύ κάνει λόγο για έναν “Wood-Wide-Web”, έναν δασικό ιστό που διαπερνά τα δάση μας.»

Είναι τα δέντρα κοινωνικοί οργανισμοί (κοινωνικά όντα); Αν ναι, σε ποια βάση; Ανταγωνίζονται το ένα το άλλο μέχρι θανάτου; Θέτουν το εγώ τους υπεράνω όλων;

«Προφανώς το δάσος δεν έχει κανένα συμφέρον να χάσει τα πιο αδύναμα μέλη του, γιατί έτσι απλώς δημιουργούνται κενά που ενοχλούν το ευαίσθητο μικροκλίμα με το ημίφως και τα υψηλά επίπεδα υγρασίας της ατμόσφαιρας… Τα δέντρα εξισορροπούν μεταξύ τους τα δυνατά και τα αδύνατα σημεία τους…  Η εξισορρόπηση συντελείται υπόγεια, μέσω των ριζών… Όποιος έχει πολλά δίνει, όποιος έχει ανάγκη δέχεται βοήθεια».

Γιατί συμβαίνει αυτό; Γιατί δεν συμπεριφέρονται τα δέντρα όπως η πλειονότητα των ανθρώπων; Είναι εξελικτικά πίσω από εμάς, που τα ξέρουμε όλα, ή μήπως συμβαίνει το αντίθετο; Μήπως αγνοούμε ή δεν θέλουμε να παραδεχτούμε αυτό που ισχύει σε κάθε κοινωνικό σύνολο, ότι δηλαδή «… ένα δέντρο δεν μπορεί παρά να είναι τόσο καλά όσο και το δάσος που το περιβάλλει»;

Πολλοί γνωρίζουμε το ρητό των παλιών μαστόρων ότι «η δύναμη μιας αλυσίδας είναι η δύναμη που έχει ο πιο αδύναμος κρίκος της», πόσοι όμως το εφαρμόζουμε στην καθημερινότητά μας;

Πόσο αγαπάνε οι δυνατοί κρίκοι τους αδύναμους; Η δύναμη της αγάπης, μπορεί να συμπεριλάβει και τα δέντρα στην αγκαλιά της; Πώς διασφαλίζεται η συνέχεια και η εξέλιξη των ειδών; Στον άνθρωπο η απάντηση είναι γνωστή: μέσω του Έρωτα μεταξύ μη συγγενικών προσώπων. Στο δάσος; Η ερυθρελάτη απαντάει αναφερόμενη στον εαυτό της: «τα αρσενικά και τα θηλυκά άνθη ανοίγουν με μερικές μέρες διαφορά, ώστε τα θηλυκά να γονιμοποιηθούν κατά κύριο λόγο από τη γύρη άλλων δέντρων του ίδιου είδους».

Ο άνθρωπος έχει πατήσει το πόδι του στο φεγγάρι, έχει κάνει προόδους στη μοριακή βιολογία, στην τεχνητή νοημοσύνη και γενικά σε πάρα πολλούς τομείς της επιστήμης, συνεχίζει να αγνοεί όμως πάρα πολλά για απλά φαινόμενα στη γη, όπως π.χ. για κάποια που αφορούν στα δέντρα:

• «Αν τα δέντρα διαθέτουν ικανότητες μάθησης … το ερώτημα που γεννιέται είναι πού αποθηκεύουν τις γνώσεις τις οποίες αποκτούν και στη συνέχεια ανακτούν».
• «Πώς καταφέρνει το νερό να φτάσει στα φύλλα; … Οι πιο συνηθισμένες απαντήσεις είναι οι εξής: Επιδρούν οι τριχοειδείς δυνάμεις και η διαπνοή… μπαίνει στο παιχνίδι και η ώσμωση …». Επικρατέστερη θεωρία; Τελική απάντηση; «Δεν γνωρίζουμε τι συμβαίνει».

Τα δέντρα, συχνά αναγκάζονται «να ζουν σε πολλά μέρη με ακραίες συνθήκες».

Έχουν ανάγκη από αντιρυτιδικές κρέμες; Ντρέπονται για την ηλικία τους; Όπως καθένας μπορεί να διαπιστώσει, «τα δέντρα δεν κρύβουν τα χρόνια τους».

Ποια είναι η κλίμακα του χρόνου στα δέντρα; Πόσο αργά κυλάει ο χρόνος ή πόσο γρήγορα; Πόσο μπορεί να ζήσει ένα δέντρο; Μετά από μελέτη επιστημόνων που εστίασαν σε «κάποιες πολύ μεγάλες σε ηλικία ερυθρελάτες στη σουηδική επαρχία Νταλάρνα… προέκυψε ότι είχαν την απίστευτη ηλικία των 9.550 ετών».

Peter Wohlleben

Γιατί διαχωρίζουμε τα φυτά από τα ζώα; Ποιος μας δίνει το δικαίωμα;

«Ο διαχωρισμός φυτών και ζώων είναι έτσι κι αλλιώς αυθαίρετος και σχετίζεται με την τροφή τους: τα μεν φωτοσυνθέτουν, τα δε τρώνε ζωντανούς οργανισμούς».

Φερόμαστε σε ένα δέντρο όπως σε ένα ζώο, όπως σε έναν άνθρωπο; Το ομοσπονδιακό σύνταγμα της Ελβετίας ορίζει ότι «… στην επαφή με ζώα, φυτά και άλλους οργανισμούς πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η αξιοπρέπεια του εκάστοτε πλάσματος».

Πόσοι το εφαρμόζουμε; Πόσοι το έχουμε «περάσει» στα παιδιά μας;

Πόσοι από εμάς γνωρίζουμε ότι «σε μια χούφτα δασικό χώμα υπάρχουν περισσότεροι ζωντανοί οργανισμοί απ’ ότι άνθρωποι πάνω στη γη»;

Πόσοι ξέρουμε ότι «τα δάση κωνοφόρων του βόρειου ημισφαιρίου … εκλύουν τερπένια, ουσίες που αρχικά χρησιμεύουν στην άμυνα ενάντια σε ασθένειες και παράσιτα» αλλά παράλληλα «αν αυτά τα μόρια φτάσουν στη ατμόσφαιρα… η πιθανότητα βροχής αυξάνεται»;

Πολλά ακόμη τα ζητήματα που απασχολούν το βιβλίο. Πολλ  ά από αυτά τα έχουμε προσπεράσει, άλλα δεν τα υποψιαστήκαμε καν και άλλα έρχονται για να ανοίξουν τον περιβαλλοντικό μας ορίζοντα.

• Γιατί κάποια δέντρα είναι φυλλοβόλα και άλλα αειθαλή;
• Πόσα ζώα υπάρχουν χάρη στο δάσος;
• Η χειμερία νάρκη είναι προνόμιο μόνο ορισμένων ζώων ή και κάποιων δέντρων;
• Τα δέντρα κοιμούνται το βράδυ;
• Έχουν ανάγκη από ξεκούραση;
• Έχουν συναίσθηση του χρόνου;
• Έχει κάθε δέντρο το δικό του χαρακτήρα;
• Τι γίνεται όταν ένα δέντρο αρρωστήσει;
• Υπάρχουν δέντρα «παιδιά του δρόμου»;
• Πώς ένα είδος δέντρου επιλέγει προς τα πού θα εξαπλωθεί;
• Είναι τυχαία η μορφή και το σχήμα των κλαδιών κάθε δέντρου;
• Ποια δέντρα προτιμούν οι κεραυνοί;
• Μπορεί ένας επικίνδυνος για κάποια δέντρα μύκητας ή έντομο (π.χ. «το ασιατικό σαράκι του ξύλου» να μεταφερθεί π.χ. με μια παλέτα ή με το ταχυδρομείο (μέσω της συσκευασίας ενός προϊόντος) από χώρα σε χώρα, να διασχίσει τον Ειρηνικό ή τον Ατλαντικό ωκεανό και να κάνει ανυπολόγιστη ζημιά στο δάσος; Θυμίζω το περίφημο σκαθάρι που εισήχθη κατά λάθος στη χώρα μας και ξεραίνει τους φοίνικες (έχει θανατώσει χιλιάδες).
• Τι σημαίνει ο όρος «εγχώριο» είδος και τι «ενδημικό»; Ιδού πώς οι λέξεις έχουν σημασία για το δάσος, όπως άλλωστε και το δάσος για αυτές, αφού το χαρτί επάνω στο οποίο γράφονται, από το δάσος προέρχεται!
• Είναι κάθε βόλτα στο δάσος «ένα πραγματικό ντους οξυγόνου»;
• Πέφτει η πίεση του ανθρώπου όταν βρίσκεται κάτω από δάση οξιάς;
• Τα phytoncides που εκλύουν τα δέντρα, «επιδρούν θετικά και στο ανοσοποιητικό μας σύστημα» αφού «σκοτώνουν τα μικρόβια»;
• Γιατί το δάσος είναι πράσινο;
• Πώς το δάσος είναι ο πρώτος διδάξας της ανακύκλωσης;
• Όταν χρησιμοποιούμε τα έπιπλα, τα βιβλία, τα ξύλινα αντικείμενα εν γένει, έχουμε συνειδητοποιήσει ότι «χρησιμοποιούμε ζωντανούς οργανισμούς που θανατώνονται για δικούς μας σκοπούς»;
• Υλοτομία, επιλογική υλοτομία ή καθόλου;

Ένα θαυμάσιο βιβλίο που μιλάει με τρόπο εύληπτο και κατανοητό για τον θαυμαστό κόσμο του δάσους, αναδεικνύοντας τις οντότητες των δέντρων σε αυτό που πραγματικά είναι: ολοζώντανοι κοινωνικοί οργανισμοί οι οποίοι αποφασίζουν, επιλέγουν, δρουν, αναπαράγονται, φωτοσυνθέτουν, επικοινωνούν, πορεύονται με τις πληγές (επουλωμένες ή μη) στο σώμα τους, χαίρονται τον ήλιο, το νερό.

Μια συνολική θεώρηση του δάσους ως μιας καθ’ όλα ενεργής κοινότητας, με την καταληκτική διαπίστωση-αποκάλυψη ότι:

«Κάτω από την κομοστέγη εκτυλίσσονται κάθε μέρα δράματα και συγκινητικές ιστορίες αγάπης, είναι το τελευταίο κομμάτι φύσης έξω από την πόρτα του σπιτιού μας όπου μπορούμε να ζήσουμε περιπέτειες και να ανακαλύψουμε μυστικά».

Τι είναι η «κομοστέγη»; Το λεξικό γνωρίζει… Εμείς;

* Ο Γιώργος Ρούσκας είναι ποιητής