Η πορεία προς την ενηλικίωση

Γράφει η Μένη Κανατσούλη // *

Μάνος Κοντολέων: “Η Μάσκα του Καπιτάνο”, Πατάκης 2021.

Σε μια πρώτη αναγνωριστική ματιά στο βιβλίο του Μάνου Κοντολέων, ξεκινώ από το πιο εμφανές περικειμενικό στοιχείο που βρίσκεται στο εξώφυλλο: τον τίτλο, Η μάσκα του Καπιτάνο. Τις δυο του λέξεις:

Μάσκα. Όταν ο Γιώργος Μελίκης παρουσίασε στο Εθνολογικό και Λαογραφικό Μουσείο Θεσσαλονίκης την Έκθεση ΜΑΣΚΕΣ, είπε χαρακτηριστικά: «Τι είναι αυτό που συναρπάζει στη μάσκα; Νομίζω η ελευθερία που χαρίζει η ανωνυμία της. Δημιουργεί ευνοϊκές προϋποθέσεις για να εξερευνήσουμε τα βάθη των επιθυμιών μας, των φόβων μας, των συναισθημάτων, ακόμη και για να δημιουργήσουμε και να βιώσουμε ένα επιθυμητό alter ego»[1]. Ας κρατήσουμε στο μυαλό μας αυτή τη λειτουργία της μάσκας, για να τη συνδυάσουμε παρακάτω με τους χαρακτήρες του βιβλίου.

Καπιτάνο: Ποιος είναι ο Καπιτάνο; Εδώ πρόκειται για έναν ήρωα κόμικς –ένας ήρωας βιβλίου μέσα σε ένα άλλο βιβλίο-, μολονότι ένα μόνο τεύχος κυκλοφόρησε με αυτόν (δεν άρεσε στο κοινό). Ο Καπιτάνο του βιβλίου, όπως και ο Καπιτάνο του κόμικς, είναι ο αμείλικτος διώκτης των κακών. Μόνο που αυτός ο δεύτερος Ζορρό με τη μάσκα που τιμωρεί τους κακούς αμείλικτα, καταλήγει να είναι και ο ίδιος εξίσου κακός, άτεγκτος, σκληρός με αυτούς που τιμωρεί.

Έτσι, ερχόμαστε στην υπόθεση του μυθιστορήματος. Πρόκειται για την ιστορία ενός εφήβου, του Φιλ, που οι αδιάφοροι γονείς του τον στέλνουν να ζήσει με το παππού. Στο νέο περιβάλλον, ο Φιλ, που είναι ανασφαλής, χωρίς αυτοπεποίθηση και κεκεδίζει, γίνεται εύκολα θύμα μιας παρέας «σκληρών» συνομήλικων αγοριών. Ο τρόπος για να αντιδράσει απέναντι στο μπούλιγκ που υφίσταται είναι να αρχίσει να μεταβάλλεται σιγά-σιγά σε Καπιτάνο, να αποκτά δηλαδή το μασκοφορεμένο πρόσωπο του σκληρού τιμωρού που αποδίδει, άτεγκτος, δικαιοσύνη. Θα του αρέσει όμως αυτός ο ρόλος ή, τελικά, θα τον αποποιηθεί;

Την ιστορία, όπως και όλα τα καλά βιβλία, θα μπορούσε κανείς να τη «διαβάσει» με πολλούς τρόπους, εγώ θα τη διαβάσω ως μια Ιστορία ή, καλύτερα, ιστορίες ανδρισμού. Και γιατί τα πρόσωπα είναι σχεδόν όλα ανδρικά και οι ρόλοι που ενδύονται κινούνται γύρω από την αρρενωπότητα και το περιεχόμενό της. Στο βιβλίο η μόνη κυρίαρχη γυναικεία παρουσία, και καθοριστική για τον Φιλ, εφόσον αυτή του συστήνει τον Καπιτάνο, είναι η Λάουρα∙ υποκαθιστώντας έτσι την απόμακρη μητέρα.

Ο Καναδός καθηγητής Perry Nodelman, στο πολύ σημαντικό άρθρο του για την αρρενωπότητα στα παιδικά και εφηβικά βιβλία, αναφέρει πέντε κατηγορίες ανδρικής/αγορίστικης ταυτότητας[2]: ο μοναχικός γενναίος ήρωας (αντιπροσωπεύει τον ηγεμονικό ανδρισμό), ο (αρρενωπός αλλά περιθωριακός) ήρωας σε σύγκρουση με το νόμο και την κοινωνία, το συναισθηματικό αγόρι και άντρας, ο αμφισβητούμενος ανδρισμός και η σχέση πατέρα και γιου.

Όλες οι ταυτότητες υπάρχουν στη Μάσκα του Καπιτάνο. Ο ηγεμονικός ανδρισμός υπεραντιπροσωπεύεται από τον στρατιωτικό πατέρα του Φιλ και κυρίως τον παππού που εκλαμβάνοντας ως αδυναμία την ευαίσθητη συμπεριφορά του εγγονού του θέλει να τον σκληραγωγήσει. Τα σκληρά αγόρια του σχολείου, ανήκοντας στη δεύτερη κατηγορία, είναι περιθωριακοί και ταυτόχρονα θέλουν να συνεχίζουν ένα πρότυπο –αν και «επαρχιώτικο»- ανδρισμού. Είναι τα σκληρά ανδράκια. Από την άλλη, ο Φιλ, που είναι και ο πιο σφαιρικός χαρακτήρας καθώς παρακολουθούμε όλες τις ψυχολογικές του διακυμάνσεις και τα προσωπεία που φορά, είναι ένα ευαίσθητο αγόρι που καταφέρνει τελικά να μεταφράσει τις δοκιμασίες που υφίσταται σε δύναμη και σθένος. Ο Τόνι, ο σκληρός των αγοριών, αποδεικνύεται πως πίσω από το δικό του προσωπείο κρύβεται το ομοφυλόφιλο αγόρι που αργεί αλλά τελικά παραδέχεται –αν και επώδυνα- την επιλογή του. Τέλος, βλέπουμε πώς στήνεται η καθοριστική –για τη διαμόρφωση της ανδρικής ταυτότητας- σχέση πατέρα και γιου. Η σχέση αυτή ξεκινά από την σε δεύτερο πλάνο σχέση του πατέρα του Φιλ με το δικό του πατέρα, όμως ουσιαστικά στο βιβλίο σκιαγραφείται κυρίως η σχέση του Φιλ με τον παππού του και η ταπεινωτική για αυτόν θέση όχι το να αποδεικνύει αυτό που δεν θέλει να είναι, αλλά το να συμβιεί με αυτό. Έτσι στη ζωή του Φιλ, μιας και αυτός είναι ο κεντρικός χαρακτήρας και τη δική του πορεία για τη διαμόρφωση ταυτότητας και τελικά πορεία προς την ενηλικίωση παρακολουθούμε, μπαίνει ο Καπιτάνο.

Ο Καπιτάνο είναι αυτός που θα του δώσει τη δύναμη να είναι κάποιος άλλος που τον καθιστά στην ομήγυρη σεβαστό, είναι το επιθυμητό alter ego του. Στον Φιλ αρέσει αρχικά αυτός ο ρόλος, αλλά ακόμη δεν ξέρουμε αν τον θέλει πραγματικά. Για τον αναγνώστη, ειδικά παιδικών βιβλίων, ο Καπιτάνο είναι αυτό που ονομάζουμε ο φανταστικός φίλος και τον συναντούμε πραγματικά να υπάρχει στο μυαλό μικρών παιδιών. Κάποιες φορές όμως έρχεται και σε μεγαλύτερα παιδιά, όταν το παιδί ή ο έφηβος διέρχεται μια περίοδο τραυματική ή κρίσιμη. Ο φανταστικός φίλος μπορεί να λειτουργήσει λυτρωτικά και να βοηθήσει το παιδί να ξεπεράσει τη δυσκολία της ζωής του. Ο Καπιτάνο εμφανίζεται ως αυτός που υποστηρίζει το θύμα, δηλαδή τον Φιλ, αλλά όσο ο Φιλ ενδύεται το μανδύα του και γίνεται ένα με τον Καπιτάνο τελικά γίνεται και αυτός θύτης, γίνεται σκληρός και σαν να μη θέλει να συγχωρεί. Ουσιαστικά αυτό το πέρασμα του Φιλ από τις δύο καταστάσεις δείχνει ανάγλυφα πόσο λίγο απέχουν οι δύο ρόλοι του θύτη και του θύματος, πόσο όταν βρεθούν οι κατάλληλες συνθήκες μπορεί να περάσει κανείς από τη μια ή την άλλη μεριά.

Όμως καθώς έβλεπα την ταλάντευση του Φιλ ανάμεσα στο να γίνει ή να μην γίνει Καπιτάνο για μένα μπήκε μια άλλη σειρά ερωτημάτων. Δεν ξέρω αν ήταν η πρόθεση του συγγραφέα να πάει και προς τα εκεί, αλλά ως αναγνώστρια έχω το δικαίωμα να το σκεφτώ. Η πορεία προς την ωρίμανση, την ενηλικίωση δεν είναι πάντα εύκολη. Ή αν είναι εύκολη τότε μπορεί να μην επέρχεται η ωρίμανση. Τα παραμύθια το λένε ξεκάθαρα αυτό: μιλούν για δοκιμασίες που πρέπει να διέλθει ο ήρωας για να είναι άξιος να περάσει σε ένα επόμενο στάδιο. Αυτές όμως τις δοκιμασίες –ο όρος έχει θετική απόχρωση- στην πραγματική ζωή στη σύγχρονη κοινωνία αποφεύγουμε να συμβούν. Οι δοκιμασίες μπορεί να έχουν τη μορφή της προσβολής, της κακοποίησης ή του μπούλιγκ. Η αντίδραση της κοινωνίας είναι να τα καταδικάζει όλα αυτά και μετά (συνήθως καθυστερημένα) να περιχαρακώνει δια του προστατευτικού τείχους τα θύματα ή φερόμενα ως θύματα. Η κοινή πια αντίληψη έχει διαμορφωθεί στο ότι πρέπει να κτίζουμε ένα τείχος προστασίας για τους νέους ανθρώπους. Μπαίνει για μένα, λοιπόν, το ερώτημα με αφορμή το βιβλίο του Καπιτάνο: πώς θα ωριμάσει κανείς, αν δεν του δοθεί η ιδέα ότι η δοκιμασία μπορεί να είναι και θετική για την ευαισθητοποίησή του, την ενσυναίσθησή του, την εξέλιξή του σε ένα πιο ώριμο άτομο;

Μάνος Κοντολέων

Αυτό, δηλαδή, που έγινε με τον Φιλ: δεν προστατεύθηκε, διήλθε τις δοκιμασίες και βρήκε το δικό του τρόπο να τις αντιμετωπίσει με τον δικό του Καπιτάνο. Μόνο που τελικά ο ίδιος κατάφερε και δεν έγινε Καπιτάνο, δεν θέλησε να γίνει –είναι κι αυτό ένα ακόμη δύσκολο βήμα στο δρόμο προς την ωρίμανση: μπορείς να διαλέξεις να μην είσαι ούτε θύτης ούτε θύμα;  Απλά και μόνο σεβαστός για τον εαυτό σου; Ο Φιλ μπόρεσε και πέταξε τη μάσκα του Καπιτάνο του, πραγματοποιώντας ή καλύτερα ολοκληρώνοντας τη δική του τελετουργία: Όταν τελετουργήσουν με τις μάσκες, τις θάβουν, τις κομματιάζουν, τις πετάνε, τις καίνε για το καλό. Μόνο έτσι θα ολοκληρωθεί ο κύκλος της τέλεσης και ο τελεστής θα μπορεί να φανεί χρήσιμος την επόμενη χρονιά.

Συμπληρωματικά προς τα παραπάνω, θα ήθελα να κλείσω αυτή τη σύντομη περιήγηση στο βιβλίο κάνοντας μια αναφορά και στις τεχνικές του (καλού) μυθιστορήματος:

1. Οι προσωπικότητες των ανθρώπων της Μάσκας του Καπιτάνο, ενηλίκων και εφήβων, δηλ. οι χαρακτήρες, δεν περιγράφονται εξ αρχής, οικοδομούνται λίγο-λίγο, κάτι που ξεδιπλώνεται σε όλη την ιστορία. Σιγά-σιγά βλέπουμε να απλώνεται ο φόβος του Φιλ, η απειλή, το δυστοπικό οικογενειακό περιβάλλον. Όλα γίνονται με νύξεις που πρέπει να συναρμολογήσει ο αναγνώστης.
2. Υπάρχει κάτι το διφορούμενο που διατρέχει το μυθιστόρημα, π.χ. όταν εμφανίζεται ο Καπιτάνο είναι σαν να υπάρχει πράγματι: ντύνεται με συγκεκριμένα ρούχα, μιλά, ενεργεί, καθοδηγεί τον έφηβο Φιλ. Αυτό που αναρωτιέται ο αναγνώστης ακόμη και μέχρι το τέλος: υπάρχει στο μυαλό του Φιλ ή έχουμε μια εκδοχή μαγικού ρεαλισμού όπου, μέσα σε αυτό το μυθιστορηματικό είδος, είναι παραδεκτή η ύπαρξη και ενός άλλου, ενός δεύτερου κόσμου μαζί με τον πραγματικό κόσμο;
3. Πολλά είναι τα σύμβολα του βιβλίου: η μάσκα που είναι και το κυρίαρχο, προς το τέλος η βέργα του Καπιτάνο που έχει μια διπλή σημασία, γίνεται ράβδος, δηλ. βέργα =σκληρότητα εξουσίας, αλλά και ράβδος= επιβολή δύναμης, ο ηγέτης που έχει ράβδο. Επίσης, τα χριστουγεννιάτικά δώρα που στέλνουν οι γονείς του στο Φιλ: η μητέρα ένα κομμάτι μετεωρίτη, ο πατέρας μια σφαίρα –δώρα σχετικά με την επαγγελματική εργασία του καθενός. Όμως, τι είδους δώρα είναι αυτά; Το δώρο σίγουρα εκφράζει το δωρητή, όταν όμως δεν έχει αποδοχή από το δέκτη, δεν σημαίνει ότι δεν γνωρίζει τον αποδέκτη ή δεν υπολογίζει τις δικές του ανάγκες;
4. Το μυθιστόρημα διανθίζεται από πολλούς στίχους τραγουδιών και ποιημάτων. Αυτή η διακειμενική διαδρομή, αυτή η ειδική προτίμηση στην ποίηση και μάλιστα σε στίχους ποιητών που μοιάζουν ξεχασμένοι (π.χ. Πετιμεζάς Λαύρας, Κατερίνα Γώγου) μήπως αποτελούν μια (ακούσια) προσπάθεια του Κοντολέων να αναπροσανατολιστεί ο αναγνώστης προς την ποίηση, ένα είδος υπό εξαφάνιση ή, άραγε, υπό αναζωπύρωση;
5. Αυτοαναφορικότητα: τη μάσκα την ξέρουμε και από άλλο βιβλίο του (Η Μάσκα στο Φεγγάρι), ενώ το σπαθί ως παιδικό δώρο υπάρχει και στις μικρές ιστορίες ή διηγήματα όπου ο μικρός Μάνος ντύνεται ιππότης. Όμως αυτό που αποτελεί το πιο αυτοαναφορικό σημείο του μυθιστορήματος και το ανακαλύπτουμε στο σύνολο των εφηβικών βιβλίων του Κοντολέων είναι αυτή η συνεχής αγωνία του για το τι είναι η ταυτότητα, πώς κατασκευάζεται η ταυτότητα, τι είναι το ουσιώδες συστατικό της. Εδώ πρόκειται για την ανδρική ταυτότητα και για τις πολλές εκδοχές ανδρισμού.

Κάθε βιβλίο αρχίζει κάποια στιγμή τη διαδρομή του και ο συγγραφέας του εύχεται να διαρκέσει αυτή όσο γίνεται περισσότερο. Οι μυθιστορηματικοί χαρακτήρες διανύουν –πολλές φορές ερήμην του συγγραφέα τους- τη διαδρομή τους. Ο Φιλ και οι άλλοι χαρακτήρες ξεκίνησαν το δικό τους ταξίδι. Κάθε φορά που θα τους αφήνουμε να μας μιλάν σε μας τους αναγνώστες/αναγνώστριες θα ξαναπαίρνουν ζωή αλλά μπορεί και άλλο περιεχόμενο ή άλλη ερμηνεία. Θα ευχόμουν, λοιπόν, σε αυτούς τους νέους χαρακτήρες που μπήκαν στην αναγνωστική ζωή μας, παραφράζοντας μια παλαιότερη φράση: «Σου αρκεί που προφέρουν το όνομά σου και ριγούν. Σου αρκεί να ξέρεις πως όταν ο λαός σε σκέφτεται, άλλοτε βλέπει εφιάλτες και άλλοτε τα πιο γλυκά όνειρα»[3].

* Η Μένη Κανατσούλη, είναι Καθηγήτρια στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

___________________

[1] «Γιώργος Μελίκης: Όσα αποκαλύπτει μια μάσκα», Art22.gr/Περί τέχνης ενημέρωση. Ανακτήθηκε 6/5/2021: https://www.art22.gr/%CE%B3%CE%B9%CF%8E%CF%81%CE%B3%CE%B7%CF%82-%CE%BC%CE%B5%CE%BB%CE%AF%CE%BA%CE%B7%CF%82-%CF%8C%CF%83%CE%B1-%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%BA%CE%B1%CE%BB%CF%8D%CF%80%CF%84%CE%B5%CE%B9-%CE%BC%CE%B9%CE%B1-%CE%BC/

[2] Nodelman, P. “Making Boys Appear. The Masculinity of Children’s Fiction”. Στο J. Stephens (επιμέλεια) Ways of Being Male. Representing Masculinities in Children’s Literature and Film, Routledge 2002. Και στο Κανατσούλη, Μ. Ο ήρωας και η ηρωίδα με τα χίλια πρόσωπα. Νέες απόψεις για το φύλο στην Παιδική Λογοτεχνία, Gutenberg 2008.

[3] Από το βιβλίο του Κοντολέων, Μ. Ιστορία ευνούχου, Πατάκης 2000, σ. 148.