Η πικρή πραγματικότητα της Μέσης Ανατολής

Γράφει ο Δημήτρης Βαρβαρήγος //

Δήμητρα Παπαναστασοπούλου: “Η φωτιά της ψυχής”, Εκδόσεις 24γράμματα

Η φωτιά της ψυχής, ιστορικό μυθιστόρημα το 7^ο βιβλίο της Δήμητρας Παπαναστασοπούλου που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις 24 γράμματα. Μεγάλο βιβλίο, όταν το έπιασα στα χέρια μου σκέφτηκα πως θα έχω πολύ δουλειά να κάνω, κάτι που συμβαίνει με τα ιστορικά μυθιστορήματα, καθώς επανέρχεσαι να ξαναδιαβάσεις και να συνδέσεις τα γεγονότα με τους ήρωες. Το είδος αυτών των βιβλίων -εννοώ των ιστορικών μυθιστορημάτων-, έχουν τη δυνατότητα να τροφοδοτούν μέσω της μυθοπλασίας αλήθειες που για ιδιοτελείς σκοπούς των εμπλεκομένων μερών, συχνά δεν αναφέρονται από τις αληθινές πηγές τους.

Το ιστορικό μυθιστόρημα είναι από τα πλέον δύσκολα είδη πρόζας, καθώς η συγγραφή τους χρειάζεται άπλετο χρόνο έρευνας, απόλυτη αφοσίωση, ιδιαίτερη μελέτη σε πηγές και γεγονότα, όσο και στις αφηγήσεις όπως ετούτες που εκμυστηρεύτηκε στη συγγραφέα, η Λιντά, η ηρωίδα του βιβλίου. Αλλά το πιο βασικό απ’ όλα είναι, που κράτησε η συγγραφέας ίσες αποστάσεις στα ήδη καταγεγραμμένα συμβάντα, περιστατικά και επεισόδια για να αποδοθεί η ιστορική αλήθεια δίχως παρεκκλίσεις από τις προσωπικές ιδέες, αντιλήψεις κι απόψεις της ή ακόμα, πολύ συχνά συμβαίνει στη συγγραφή ενός έργου, να παρασυρθεί από τη συγγραφική αδεία. Κάτι που η Δήμητρα έχει αποφύγει.

Διάβαζα κι εντυπωσιαζόμουν από τις τόσες πολλές λεπτομερείς αφηγήσεις για τόπους όπως Χαλέπι, Βηρυτός, Συρία, Λίβανος, που αν δεν τους έχεις ζήσει στο μεδούλι τους και με όσα δύσκολα συμβαίνουν, δύσκολα αναφέρεσαι σε αυτούς. Το αρχικό μου ερώτημα πως η συγγραφέας κατάφερε να αποδώσει όλες αυτές τις λεπτομέρειες μου έδωσε την απάντηση η ίδια η ηρωίδα της, σε έναν τόπο πολύπαθο όπως η Μέση Ανατολή, όπου δεκαετίες τώρα οι μεγάλες δυνάμεις παίζουν το δικό τους διχαστικό ρόλο για να βασιλέψουν στους δοκιμαζόμενους λαούς της Παλαιστίνης, και τη δημιουργία της εμφύλιας σύρραξης του Λιβάνου, με τα διχαστικά πάθη, και τη γενικευμένη –πολιτική και στρατιωτική- αναταραχή και των λοιπών χωρών της περιοχής να βρίσκονται σε ένα εκρηκτικό περιβάλλον με δύσκολες κι επικίνδυνες συνθήκες. Λαοί που δεκαετίες ζουν στην κόψη του ξυραφιού της ζωής και του θανάτου. Σε έναν ανηλεή αγώνα για αυτοπροσδιορισμό και ελευθερία. Ανάμεσα σε περιόδους ειρήνης και πόλεμου να βιώνουν την σκληρή πραγματικότητα που σε κάθε βήμα καιροφυλακτεί ο θάνατος.

Μέσα σε αυτό το δύσκολο χωροχρονικό πλαίσιο στο δεύτερο μισό του προηγούμενου αιώνα, τοποθετεί τους ήρωες της η συγγραφέας, με κεντρική ηρωίδα την ασυμβίβαστη Λιντά, γυναίκα με δυναμική προσωπικότητα που παλεύει για τα πατήματα της στη ζωή σε ένα περιβάλλον που το δίκιο έχει χάσει τον αξιακό του χαρακτήρα.

Πολύ συνοπτικά αναφέρω τον σκελετό της μυθιστορίας για να μπείτε στο θέμα κι όχι για να αποκαλύψω βαθύτερα τη θεματική και τα νοήματα του βιβλίου.

Η ιστορία ξεκινάει στη Βηρυτό το 1982. Η Λιντά Σιχάμπ Υπεξί μαθαίνει ότι ο αγαπημένος της Καρίμ Ατζαρί σκοτώθηκε και πέφτει σε βαριά κατάθλιψη. Ο Φιλίπ Ντεμπονέ, αδελφός του συζύγου της μικρότερης αδελφής της Ιρέν, που νιώθει βαθιά αγάπη για την Λιντά δίχως ποτέ να την έχει εκφράσει, ταξιδεύει από τη Γαλλία την παίρνει μαζί του και φροντίζει την ψυχική της υγεία.

Η ανάρρωση κρατάει μεγάλο διάστημα ώσπου η Λιντά με αρωγό την αγάπη του Φιλίπ αφοσιωμένο συμπαραστάτη της, θεραπεύεται. Όσο διαρκεί η θεραπεία της, από ψυχική ανάγκη ανακαλεί στην μνήμη της το παρελθόν με την ιστορία των γονιών της.

Σε αυτή την αναδρομή Βέροια Σαλονίκη 1906-1912, ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο με μια συγκλονιστική πορεία των δύο βασικών ηρώων, του Ζοζέ Υπεξί, άραβας απ’ τη Συρία και της Ανθής, κόρη δασκάλου, που ερωτεύονται κι από το γάμο τους γεννιούνται τρία κορίτσια η Ελέν, η Λιντά και η Ιρέν.

Ήδη βρισκόμενη η οικογένεια στη Βυρητό η Λιντά γαλουχείται από την μητέρα της με την Ελληνική κουλτούρα, ενώ απ’ τον πατέρα της δέχεται τη φιλοσοφία της ανατολής και αυτό την κάνει να επιλέξει και η ψυχή της να νιώθει Σύρια.

Την περίοδο που ζει στη Βηρυτό γνωρίζει και βιώνει όλα τα δύσκολα γεγονότα που συμβαίνουν και μέσα από αυτά τα δύσκολα γεγονότα προσπαθεί με ενδιαφέρον στην πολιτική να προσπαθήσει για την εθνική συμφιλίωση των λαών και των αντιθέτων θρησκειών μουσουλμάνων και χριστιανών.

Χειραφετημένη γυναίκα η Λιντά την βλέπουμε ως δασκάλα Γαλλικής γλώσσας στο Χαλέπι, ενώ παράλληλα ενδιαφέρεται για τα κοινωνικά ζητήματα και την πολιτική. Κι εδώ έρχεται ο έρωτας, ποιος άραγε έχει μείνει αλώβητος στο πέρασμα του. Γνωρίζει τον Καρίμ Ατζαρί έναν παντρεμένο Δρούζο, γραμματέα ενός σπουδαίου πολιτικού άνδρα. Ο Καρίμ μπαίνει στη ζωή της και ζουν κρυφά στιγμές πάθους παρ’ όλο που τη σχέση τους την χωρίζουν, η διαφορετική θρησκεία και το διαφορετικό κοινωνικό υπόβαθρο.

Δήμητρα Παπαναστασοπούλου

Ο έρωτας όμως νικάει κάθε μάχη και ζουν μαζί. Ο εμφύλιος πόλεμος που ξεσπάει το 1975 φέρνει τα πάνω κάτω στη ζωή της Λιντά με αποκορύφωμα τον χαμό του αγαπημένου της Καρίμ το 1982.

Θυμόμαστε λοιπόν μια ιστορία όταν την διαβάζουμε, όχι από το θέμα της αφού έτσι ή αλλιώς όλα έχουν ειπωθεί, και επαναληφθεί με κάποιον τρόπο… αλλά από τους ήρωες της… Οι καλά δομημένοι χαρακτήρες, είτε αυτοί με τη γήινη, την ανθρώπινη οντότητα, είτε με την φαντασιακή υπόσταση, όσο πιο αληθοφανείς είναι τόσο περισσότερο μπορούν να ταυτίσουν τον αναγνώστη με τα προβλήματα, τις επιδιώξεις, τις προσδοκίες και τις ελπίδες τους. Οντότητες ζωντανές με προσωπικότητα και σε αλληλεπίδραση μεταξύ τους να συμβάλλουν σ’ εκείνη τη συναισθηματική εντύπωση που χρειάζεται το λογοτεχνικό κείμενο, επεμβαίνοντας με καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της πλοκής, αλλά και στην πρόκληση απέναντι στον αναγνώστη να ακολουθεί την κεντρική ηρωίδα μέσα από τα δικά του μάτια.

Εν προκειμένω, η Λιντά, με τον τρόπο, που αντιμετωπίζει τα προβλήματα και τις δυσκολίες, με φανερές ή υποσυνείδητες αργές ή γρήγορες αντιδράσεις, φιλοδοξίες, αυταπάτες, ονειροπολήσεις, σεξουαλικές επιθυμίες, πόθοι, πάθη, βαθύτεροι φόβο, στοιχεία ανθρώπινα βασισμένα στις αισθήσεις αλλά και στο πως αντιδρά στο σαρκασμό, την επίκριση, την απόρριψη την προδοσία στο απόλυτο της εξουσίας. Πως αντιμετωπίζει τις προσωπικές της προλήψεις, φοβίες, κρίσεις, γούστα, προτιμήσεις, για όλα αυτά που ξεπροβάλλουν στις σελίδες του βιβλίου, να κερδίζει το ενδιαφέρον μας.

Τούτα είναι τα στοιχεία που πείθουν για την αληθοφάνεια της κεντρικής ηρωίδας, αλλά και των δευτερευόντων χαρακτήρων, καθώς όλοι είναι δομημένοι από τη συγγραφέα με εξαιρετικά αληθινό ύφος και δυναμική όπως άλλωστε με τα ίδια στοιχεία συναισθηματικά και υπαρξιακά υπάρχουμε κι εμείς οι ίδιοι στη ζωή.

Τότε είναι που αποτυπώνεται και στη μνήμη του αναγνώστη η ιστορία και την θυμάται. Έτσι σιγοκαίει η φωτιά στην ψυχή, όσο η Δήμητρα μας παρουσιάζει τους ήρωες της με μιαν αλήθεια σαν να δρουν πλάι μας την στιγμή που διαβάζουμε.

Ο χωροχρόνος ζωντανεύει μέσα από τις δράσεις των ηρώων παίρνουν σάρκα και οστά από τις δράσεις τους στην πικρή πραγματικότητα της Μέσης Ανατολής, με τις αμάχες και το αίμα σε μια καθημερινότητα με παρόντα σε κάθε στιγμή τον θάνατο. Παρ’ όλο που το θέμα είναι αληθινό, η λογοτεχνική απόδοση του δοσμένη με μαεστρία από τη συγγραφέα, μας μεταφέρει και μας αποκαλύπτει πτυχές άγνωστες ενός σκηνικού πολέμου, όσο και τις συναισθηματικές μεταπτώσεις της Λιντά και των υπολοίπων ηρώων.

Η συγγραφέας, μετουσιώνει τους χαρακτήρες με κορυφαία διήγηση, καθώς δεν αποφεύγει να περιγράψει τη δυσάρεστη πραγματικότητα, τις κοινωνικοπολιτικές μεταβολές, πολιτικές θρησκευτικές και κοινωνικές συγκρούσεις.

Η καταπίεση που ασκείται από την εξουσία, η αβεβαιότητα και η ανασφάλεια για το μέλλον και οι επιπτώσεις όλων αυτών στην ανθρώπινη ζωή, είναι η θεματική που πραγματεύεται μέσα από την πορεία και τα βιώματα της Λιντά, χωρίς ωστόσο να παρακάμπτεται η λυρικότητα του κλειστού χώρου -ως ψυχή και ως τόπος-, καταφέρνοντας με επιδέξιο τρόπο να αναδείξει τα όνειρα και τις αναζητήσεις της, τα ενσυνείδητα μέρη του χαμένου παραδείσου της, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζει με αδρές πινελιές τη ηθογραφική καχεκτικότητα των δεκαετιών ανασφάλειας και πάλης στη Μέση Ανατολή.

Η συγγραφέας έχει την ικανότητα της άμεσης μεταδοτικής αφήγησης στις αναφορές δράσης και σκηνικών χώρων ή τοπίων. Πολυπρόσωπο έργο αλλά δεν μπερδεύει καθώς οι χαρακτήρες είναι άκρως αληθινοί και ανθρώπινοι και δένεσαι μαζί τους με αποτέλεσμα να μην σε μπερδεύουν τα ονόματα… έργο χαρακτήρων όπου οι ήρωες αναλύονται σε βάθος μέσα στο ξεδίπλωμα του μύθου που δρουν με αμεσότητα σε κάθε μεταβολή και εμπόδιο που τους παρουσιάζεται

Οι ζωντανές περιγραφές μας μεταφέρουν σε μια αληθινή πραγματικότητα κι αυτό είναι η επιτυχία ετούτου του λογοτεχνικού έργου και βέβαια οφείλεται στη συγγραφική επιδεξιότητα και γνώση που κατέχει η Δήμητρα, όσον αφορά αυτό το δύσκολο ύφος απόδοσης που απαιτεί το ιστορικό μυθιστόρημα.

Γραφή οδηγημένη από τους κανόνες της δυνατής πεζογραφίας. Με απλό τρόπο και χωρίς δύσκολες παραγράφους προβάλλει με την εσώτερη δημιουργική της ένταση και δεινότατα να αποδώσει ένα καθ’ όλα άψογο μυθιστόρημα, προσεγγίζοντας καίρια ζητήματα της ζωής που βιώνουν οι πρωταγωνιστές της, όπως: η μοναξιά, ο φόβος, το μίσος, η κατάθλιψη, η άγνοια, η σοφία, η πίστη, ο έρωτας, η αγάπη και ο θάνατος. Ουσιαστικά ζητήματα για την Δήμητρα Παπαναστασοπούλου, που προσδίδουν στο έργο της μια καθαρότητα γεμάτη συγγραφικά προτερήματα.

Ως αποτέλεσμα συγγραφικό η Δήμητρα έχει καταφέρει να γράψει ένα βιβλίο που διαβάζεται εύκολα, παρά τη ζόρικη πλοκή του, εγείροντας το ενδιαφέρον της ανάγνωσης μέχρι το τέλος. Δεν έχω να προσθέσω κάτι περισσότερο, εκτός από το να σας προτείνω ανεπιφύλακτα να διαβάσετε το βιβλίο, καθώς οι δράσεις των ηρώων αφυπνίζουν συνειδήσεις σχετικά με τα σοβαρά προβλήματα που έχουν να αντιμετωπίσουν οι άνθρωποι που η ατυχία τους έθεσε στο μάτι του κυκλώνα.

Η πλούσια και συνεχείς αναφορά στην πρωταγωνίστρια κάνει πολύ συχνά τη γραφή της Δήμητρας να ανταποκρίνεται αφηγηματικά σαν να πρόκειται για τη βιογραφία μιας πλούσιας καθόλα προσωπικότητας, της Λιντά.

Ο Ντίκενς, ο Τολστόι, ο Τουργκένιεφ, είναι οι πρώτοι συγγραφείς που επεξεργάστηκαν βιογραφίες των ηρώων τους.

Τούτο χάρισε δυναμική και διαχρονικότητα στα έργα τους και θα βρίσκονται πάντα κλασικά και επίκαιρα στον επέκεινα.

Όπως το ίδιο θα συμβεί και με το εν λόγω βιβλίο, η ψυχή της φωτιάς, θα είναι πάντα επίκαιρο -ακόμη κι αν κάποτε επιλυθεί, πράγμα που ευχόμαστε, το μεσανατολικό ζήτημα. Είναι ένα χάρισμα που έχουν τα ιστορικά βιβλία να μένουν διαχρονικά.