Η μελέτη του Γιάννη Στρούμπα για τον Αργύρη Χιόνη

Γράφει η Λίλια Τσούβα //

Γιάννης Στρούμπας «Η ασάφεια των ορίων», εκδόσεις Σμίλη, 2021

Μην κλαις

Δεν είναι τίποτα

Δεν είναι τίποτα

Η ζωή είναι

Θα περάσει

Αργύρης Χιόνης[i]

Η μελέτη του ποιητή και δοκιμιογράφου Γιάννη Στρούμπα με τίτλο «Η ασάφεια των ορίων (εκδόσεις Σμίλη 2021) εξετάζει το υπερλογικό στοιχείο στο λογοτεχνικό έργο του Αργύρη Χιόνη, ενός από τους σημαντικότερους ποιητές της γενιάς του ’70, σύμφωνα με τον Κ. Γ. Παπαγεωργίου.[ii] Έργο σημαντικό, αν λάβουμε υπόψη την απουσία αντίστοιχου πονήματος για τον συγκεκριμένο λογοτέχνη, την ποικιλία της εργογραφίας του που περιλαμβάνει ποίηση, πεζογραφία, θεατρική παραγωγή, παραμύθι, μεταφράσεις, αλλά και τις δυσκολίες που πηγάζουν από το γεγονός ότι αρκετά έργα του είναι εξαντλημένα, άλλα τυπωμένα σε ιδιωτικές ή εκτός εμπορίου εκδόσεις, διάσπαρτα ή αταξινόμητα σε συλλογικούς τόμους και περιοδικά.

Ο Γιάννης Στρούμπας προσέγγισε το συγκεντρωτικό αρχείο του ποιητή το οποίο παραχωρήθηκε από την σύντροφό του κ. Χρύσα Κοντοθεοδώρου και την αδελφή του κ. Χαρίκλεια Χιόνη-Ζαμάνου στην Αρχειοθήκη της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Πατρών. Σε αυτό φυλάσσονται τα έργα και η αλληλογραφία του ποιητή, βιογραφικά σημειώματα, δακτυλόγραφα, τεύχη περιοδικών και ένθετα εφημερίδων, αποκόμματα από δημοσιεύματα και κριτικές. Τα εξαντλημένα έργα ανευρίσκονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος.

Ο Στρούμπας στην εκτενή και κατατοπιστική μελέτη του Η ασάφεια των ορίων, αναδεικνύει άγνωστες και σημαντικές πτυχές του έργου του Αργύρη Χιόνη, θέτοντας, παράλληλα, ερωτήματα που παροτρύνουν άλλους μελετητές να ασχοληθούν συστηματικότερα.

«Η παρούσα μελέτη θα επιχειρήσει να διερευνήσει την “ασάφεια των ορίων” σε ό, τι αφορά τις ειδολογικές επιρροές που έχει καλλιεργήσει ο ποιητής στα λογοτεχνικά του κτήματα και, προσδιορίζοντας την ποικιλία των επιρροών, να καταδείξει πως τα όρια μεταξύ των λογοτεχνικών ρευμάτων, κινημάτων, τρόπων ή ιδεών στο πυκνό υφαντό του Χιόνη είναι πράγματι ασαφή».[iii]

Το βιβλίο απαρτίζεται από τον Πρόλογο και τις ενότητες: Αργύρης Χιόνης: βιογραφικά κι εργογραφικά στοιχεία, ένταξη του συγγραφέα στην εποχή του, βασικά στοιχεία ποιητικής. Το υπερλογικό στοιχείο στο λογοτεχνικό έργο του Αργύρη Χιόνη. «Η ασάφεια των ορίων»: ρεύματα και στοιχεία που συνδιαμορφώνουν τον υπερλογικό κόσμο του Αργύρη Χιόνη. Η σαφήνεια της ενότητας.

Στον Πρόλογο παρέχονται πληροφορίες για το αντικείμενο της έρευνας, την επιλογή του υλικού, τις δυσκολίες και τα βασικά μεθοδολογικά εργαλεία.

Στην πρώτη ενότητα Αργύρης Χιόνης: βιογραφικά κι εργογραφικά στοιχεία, ένταξη του συγγραφέα στην εποχή του, βασικά στοιχεία ποιητικής, ανευρίσκουμε κατατοπιστικές πληροφορίες για τον βίο του ποιητή. Ο Αργύρης Χιόνης, προκειμένου να επιβιώσει, αναλώθηκε σε αλλότρια επαγγέλματα. Ζώντας εξάλλου σε χώρες του εξωτερικού, αφενός αντιμετώπισε την απουσία της ζωντανής ελληνικής γλώσσας, αφετέρου -με την ιδιότητα του μεταφραστή στην Ευρωπαϊκή Ένωση- το πρόβλημα «της διπλά ξένης γλώσσας, επειδή είχε να αντιμετωπίσει όχι την εκδοχή της καθημερινότητας των ξένων γλωσσών, αλλά τη γραφειοκρατική και την τεχνοκρατική εκδοχή τους».[iv]

Στη ενότητα αναλύεται η έννοια του υπερλογικού που αποτελεί «σταθερό και κεντρικό άξονα ανάπτυξης του χιόνειου έργου».[v] «Το ελλόγως παράλογο φαινόμενο της ζωής, προσεγγισμένο κατά τρόπο υπερβατικό, μεταφυσικό, όπως σημειώνει ο Χιόνης».[vi] Ισοδυναμεί με υπέρβαση της κοινής λογικής και αντανακλά επιρροές του ποιητή από κείμενα διδακτικά και γεμάτα παράδοξες μεταφορές του ύστερου Μεσαίωνα και της πρώιμης Αναγέννησης, αλλά και από το Θέατρο του παραλόγου. Ο φίλος του Κώστας Σοφιανός το ονόμασε «έλλογο παραλογισμό ή υπερλογικό ρεαλισμό».

«[…] ο Χιόνης σημείωνε για τη θεματολογία των διηγημάτων του ότι “το κοινό τους θέμα […] είναι το παράλογο της ύπαρξης και η ασάφεια των ορίων μεταξύ τρέλας και λογικής”. Ο συγγραφέας δεν αφήνει κανένα περιθώριο αμφιβολίας για τις προθέσεις του: τρέλα και λογική διαπλέκονται και συνυφαίνονται στον ιστό του βίου. Η πυκνή αυτή συνύφανση καθιστά και το φαινόμενο της ζωής “ελλόγως παράλογο”. […][vii]

Στις εκδηλώσεις του υπερλογικού του Αργύρη Χιόνη επιχειρείται ο εντοπισμός των επιρροών του από τα λογοτεχνικά ρεύματα του Υπερρεαλισμού, της Φάρσας, του Θεάτρου του παραλόγου, του Γκροτέσκο, της Φανταστικής Λογοτεχνίας, της Ειρωνείας, του Μαγικού Ρεαλισμού και του Πρωτόγονου.

Στην ενότητα αναφέρονται εργογραφικά στοιχεία και κύρια χαρακτηριστικά της ποιητικής του Χιόνη, για παράδειγμα οι αναλογίες, οι παραλληλισμοί, το χιούμορ, η ειρωνεία, η γλωσσοπλασία, οι ομοηχίες, η λιτότητα (όπως και η σκόπιμη ακύρωσή της), οι εμπνευσμένες μεταφορές, οι παρομοιώσεις, οι εικόνες, τα οξύμωρα, τα προσωπεία, τα παίγνια.

Κανείς φυσιοδίφης δεν έχει ακόμα αποφανθεί αν είναι η ζέβρα μαύρο ζώο μ’ άσπρες ρίγες ή μαύρες ρίγες μ’ άσπρο ζώο.[viii]

Το καρφί

Παρακαλούσε το σφυρί

Να µην το χτυπάει.

Ο τοίχος

Παρακαλούσε το καρφί

Να µην τον τρυπάει

Το σφυρί δεν παρακαλούσε κανέναν

Παράξενο…[ix]

Γιάννης Στρούμπας

Στη δεύτερη ενότητα Το υπερλογικό στοιχείο στο λογοτεχνικό έργο του Αργύρη Χιόνη, η έννοια του υπερλογικού συνδυάζεται με την προσέγγιση του Γάλλου φιλοσόφου Ζαν Μποντριγιάρ, την ερμηνεία του Καθηγητή Λογοτεχνίας-Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης Ντέιβιντ Τζάσπερ, όπως και του Καθηγητή Θεατρολογίας στο ΕΚΠΑ και παρασημοφορημένου µέλους της Ακαδημίας Επιστηµών Αυστρίας Βάλτερ Πούχνερ, στη μελέτη του Ο μαγικός κόσμος του Υπερλογικού στα θεατρικά έργα του Παύλου Μάτεση.

Σύμφωνα με τον συγγραφέα Γιάννη Στρούμπα, «ο όρος υπερλογικός αποδίδει καλύτερα τον τρόπο της μυστικιστικής δέσης των φαινομένων, παρά η έννοια του παρά-λογου».[x] Εκδιπλώνει μάλιστα αναλυτικά τις περιπτώσεις κατά τις οποίες ο ποιητής εγκαταλείπει τον κόσμο της κοινής λογικής και δομεί τα προσωπικά του παράδοξα σύμπαντα:[xi]

Μορφές του υπερλογικού υποκείμενες σε εξορθολογισμό. Μεταιχμιακές περιπτώσεις υπερλογικού μεταξύ εκλογικεύσιμου και υπερβατικού. Μορφές του υπερλογικού μη εκλογικεύσιμες. Άνθρωποι με υπόσταση μη φυσική. Μεταστοιχειώσεις άψυχων σε έμψυχα. Έμψυχων σε έμψυχα. Έμψυχων και άψυχων σε άψυχα. Αφηρημένων εννοιών σε όντα. Ύπαρξη σε διάσταση μη φυσική. Ενέργειες ή συμβάντα αναντίστοιχα με την έλλογη τάξη πραγμάτων. Ασύμβατες σχέσεις. Ασυμβατότητες χρόνου και χώρου. Μη όντα. Μεταξύ τρέλας και λογικής.

«Η ασάφεια που χαρακτηρίζει τον τρόπο ύπαρξης και η διανοητική αμφιταλάντευση που διακινείται από τις χιόνειες προτάσεις υπηρετούνται εντέλει και από την ασάφεια που χαρακτηρίζει την ένταξη του χιόνειου λογοτεχνικού έργου σε συγκεκριμένο καλλιτεχνικό ρεύμα. Μπολιασμένο από χαρακτηριστικά ποικίλων ρευμάτων, το έργο του Χιόνη τα συνδυάζει, τα ζυμώνει σε σώμα, και τα αξιοποιεί υπέρ των λογοτεχνικών του προθέσεων, μεταβάλλοντας την ασάφεια των ορίων από μειονέκτημα σαφήνειας σε πλεονέκτημα δημιουργικής πολυσυλλεκτικότητας».[xii]

Στην τρίτη ενότητα «Η ασάφεια των ορίων»: ρεύματα και στοιχεία που συνδιαμορφώνουν τον υπερλογικό κόσμο του Αργύρη Χιόνη διερευνώνται σε βάθος τα καλλιτεχνικά ρεύματα τα οποία αφομοιώνονται δημιουργικά και συνδιαμορφώνουν τον υπερλογικό κόσμο του Αργύρη Χιόνη: ο Υπερρεαλισμός, ο Μαγικός Ρεαλισμός, το Θέατρο του Παραλόγου, το υφολογικό στοιχείο της Ειρωνείας, του Γκροτέσκου και του Πρωτόγονου.

Η βιβλιογραφία και τα πληροφοριακά στοιχεία που παρατίθενται για τα ρεύματα αυτά, καθώς συνεξετάζονται οι συγκλίσεις και αποκλίσεις τους με το έργο του Χιόνη, συνιστούν εργαλεία χρήσιμα για τον αναγνώστη και την αναγνώστρια που επιθυμεί να εμβαθύνει στις εκφάνσεις και τα χαρακτηριστικά τους.

Στο τέταρτο και καταληκτικό μέρος Η σαφήνεια της ενότητας, σχολιάζεται και ερευνάται η ενδοεπικοινωνία των λογοτεχνικών αναφορών του Αργύρη Χιόνη, ο οποίος συνήθιζε να επανέρχεται όσον αφορά τη θεματική, να αναδημοσιεύει σε νέες εκδοτικές δουλειές κείμενά του που περιλαμβάνονται σε παλαιότερες συλλογές ή να εντάσσει τα ίδια θέματα σε διαφορετικό ειδολογικό περιβάλλον, μια ποιητική δηλαδή ιδέα να την επανεμφανίζει σε πεζό ή θεατρικό και το αντίστροφο. Στην ενότητα αναλύονται διεξοδικά οι επιρροές που δέχθηκε από Έλληνες και ξένους λογοτέχνες.

Ο Γιάννης Στρούμπας υποστηρίζει πως «η ασάφεια των ορίων στο έργο του Χιόνη δηλώνει παρούσα και στον συμβατικό κόσμο ύπαρξης του ποιητή. Κι ίσως η συγκεκριμένη τοποθέτηση να είναι ο πλέον ενδεδειγμένος τρόπος για την προσωπική, εκ μέρους του Χιόνη, υπεράσπιση του λογοτεχνικού του έργου, μέσω της άρσης των στεγανών μεταξύ συμβατικού και υπερλογικού κόσμου όχι μόνο σε λογοτεχνικό επίπεδο, αλλά και σε επίπεδο ύπαρξης του ίδιου του συγγραφέα ανάμεσα σε μια διάσταση συμβατική και σ’ ένα υπερβατικό επέκεινα».[xiii]

Η μελέτη του συγγραφέα Γιάννη Στρούμπα «Η ασάφεια των ορίων», Το υπερλογικό στοιχείο στο λογοτεχνικό έργο του Αργύρη Χιόνη, υπήρξε διπλωματική του εργασία στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Τεκμηριωμένο και άρτια δομημένο το έργο, καρπός μακρόχρονης και μεθοδικής εργασίας, συνιστά πλούτο για τα ελληνικά γράμματα. Μια σημαντική παρακαταθήκη για το έργο του Αργύρη Χιόνη, χρήσιμο εργαλείο για τον μελετητή ή τη μελετήτρια, ευανάγνωστο και εξαιρετικά πλούσιο σε πληροφορίες βιβλίο για τον αναγνώστη ή την αναγνώστρια.

_______________________

[i] Σελ. 93

[ii] Σελ. 28.

[iii] Σελ. 22

[iv] Σελ. 41

[v] Σελ. 20

[vi] Ό. π.

[vii] Σελ. 21

[viii] Σελ. 66

[ix] Σελ. 90

[x] Σελ. 105

[xi] Σελ. 110

[xii] Σελ. 165

[xiii] Σελ. 250