Fractal

Το έπος της Αλεξάνδρειας και όσων «αξιώθηκαν μια τέτοια πόλη»

Γράφει η Δέσποινα Ι. Δούκα //

 

alexandreia-se-akoloutheiΎμνος στην ‘καβαφικήν πόλιν’: Μαρώς Κάργα «Η Αλεξάνδρεια σε ακολουθεί», Εκδόσεις Τόπος, σελ. 505

 

Το 2015 πρωτοεμφανίστηκε στη λογοτεχνία η Μαρώ Κάργα με το μυθιστόρημά της Αχγιάτ Ανχάρ. Η συγγραφέας είναι Λημνιά εκπαιδευτικός, ζωγράφος και γλύπτρια, εγκατεστημένη στην Τήνο, με ρίζες από τη Σμύρνη, το Αϊβαλί, την Πόλη και την Αλεξάνδρεια. Ο τίτλος του βιβλίου σημαίνει: ζωές ποτάμια. Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό ποιοτικά βιβλίο για πρωτοεμφανιζόμενο συγγραφέα, που θα το ζήλευαν δόκιμοι λογοτέχνες, το πρώτο μιας αλεξανδρινής τριλογίας στα πρότυπα του ιστορικού μυθιστορήματος και του μυθιστορήματος-ποταμού.[1] Το φθινόπωρο του 2016 κυκλοφόρησε ο δεύτερος τόμος της τριλογίας με τίτλο Η Αλεξάνδρεια σε ακολουθεί, «ένας ύμνος στην κοσμοπολίτικη Αλεξάνδρεια, που πρωταγωνιστεί αδιάλειπτα καθώς περιβάλλει με τα αρώματα, τις εικόνες, τις διαφορετικές κουλτούρες, τη δράση των ηρώων».[2]

٭٭٭

Στο βιβλίο ξαναβρίσκουμε τα πρόσωπα του πρώτου τόμου που αγαπήσαμε: την ελληνοεβραία Φωτεινή και τον αιγυπτιώτη Θεόφιλο, τα παιδιά τους Φάνο (Στέφανο), Άγγελο, Σαπφώ και Ελπινίκη, την αδελφή της Φωτεινής Στέλλα και τα παιδιά της Μάγγη και Λεόντιο, την κωνσταντινουπολίτισσα θεία τους Άννα και την ψυχοκόρη των γονιών της Φρόσω, τη Λημνιά υπηρέτρια Αριστέα και τη μικρασιάτισσα παραμάνα του Θεόφιλου Αργύρα. Επιτυχημένοι, πλούσιοι, Αλεξανδρινοί, τριγυρισμένοι από πλήθος πραγματικών και πλασματικών προσώπων, ταξιδεύουν από την Ευρώπη έως την Κίνα, συνάπτουν σχέσεις με Έλληνες, Γάλλους, Άγγλους, Εβραίους, Κινέζους και Άραβες.

Κύριες παράμετροι του βιβλίου είναι το πολύσημον κάλλος (η φυσική ομορφιά, οι λαμπροί νόες κ.λπ.), η μοίρα, το κακό και ο πόλεμος εναντίον του, ο έρωτας, ο θάνατος, ο χρόνος, η ηδονή των αισθήσεων, οι οικογενειακοί δεσμοί. Κέντρο της συνάντησής τους είναι η πολυπολιτισμική Αλεξάνδρεια του τέλους του 19ου και της πρώτης εικοσαετίας του 20ου αιώνα (1898-1922 είναι τα έτη που καλύπτει το βιβλίο), αλλά, κυρίως, η Αλεξάνδρεια των Ελλήνων με την εξωστρέφειά της, την πολυγλωσσία της, την ανεκτικότητα και την υποκρισία της, την πολυπρόσωπη φύση της, την πανσπερμία των ανθρώπων της, την ποικιλία του βίου και των νοοτροπιών της, την πολιτική, την οικονομία, την κοινωνία της. Η Αλεξάνδρεια, κυριαρχική και πρωτεϊκή, καθορίζει τη μοίρα των ηρώων˙ την κουβαλούν μαζί τους στα μακρινά ταξίδια τους και πάντα επιστρέφουν σ’ εκείνη. Η Αλεξάνδρεια της Μπελ Επόκ, της Αγγλικής Κατοχής και της Αραβικής διεκδίκησης, των Ευρωπαίων και κυρίως της Ελληνικής παροικίας, των εστέτ, των μποέμ, των εμπόρων, των δικηγόρων, των επιχειρηματιών, των πολιτικών, των διανοουμένων, αλλά και των αραπομαχαλάδων και των χαμαιτυπείων, του πλούτου και της φτώχειας. Το βιβλίο αναδεικνύεται σε πανόραμα και χρονικό του Ελληνισμού της Αλεξάνδρειας τον καιρό της ακμής ενώ τα σύννεφα πυκνώνουν.

Οι ήρωες ζουν την Ιστορία ως προσωπική, οικογενειακή υπόθεση. Οι βασανισμένες από τον έρωτα γυναίκες, ο ομοφυλόφιλος Λεόντιος, ο ευαίσθητος Άγγελος, ο αναζητητής Φάνος, είναι πρόσωπα που συνθέτουν το ενιαίο πρόσωπο της Αλεξάνδρειας και απολαμβάνουν μια ζωή «γενναιόδωρη σε όλα».[3]

Ο τίτλος Η Αλεξάνδρεια σε ακολουθεί διαθέτει μια διαφανή διακειμενική καταβολή από τα ποιήματα του Καβάφη «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» και «Η πόλις», όπως αποτυπώνεται στις σκέψεις του Λουκά, ενός από τους ήρωες,[4] και στα λόγια του κυρίου Φιλόδημου.[5] Ο τίτλος παραπέμπει στο γεγονός ότι η Αλεξάνδρεια καθορίζει τη φύση και τη μοίρα των προσώπων, συνενώνοντας και συμφιλιώνοντας ζωντανούς και νεκρούς σε ένα αέναο παρόν, όπως υπογραμμίζει και η ακροτελεύτια φράση του τόμου: «[…] κι εκείνη μπορούσε ν’ ακούσει τις φωνές και τις ανάσες τους μέσα σ’ αυτή την πόλη που τους έκανε δικούς της, βάζοντας τη ζωή της μέσα στις δικές τους τις ζωές».[6]

Επιπλέον, το motto του βιβλίου, απόσπασμα από ποίημα του Άραβα ποιητή του 8ου μ.Χ. αιώνα Αμπού Νουουάς, θυμίζει αξιοθαύμαστα τους «ανδρείους της ηδονής» του «ποιητή της πόλης» Κ.Π.Καβάφη αλλά και τον τραγικό ηδονιστή Λεόντιο, ήρωα του βιβλίου.

 

alex2

 

Στη ζωή των ηρώων κυρίαρχες δυνάμεις είναι ο έρωτας και ο θάνατος, τα πρόσωπα και τα προσωπεία τους: ο έρωτας, μονίμως ελλιπής, ανεκπλήρωτος, μοιραίος, μονίμως «εν μέρει»,  οδηγεί στην τρέλα και στον θάνατο, στον πόνο και στο αδιέξοδο, στη διαρκή αναζήτηση χωρίς ικανοποίηση, στη διαστροφή, αλλά δικαιώνεται ως ζωηφόρος, δημιουργός παιδιών που συνεχίζουν τη ζωή.

Στο δίχτυ της μοίρας ο θάνατος και η λύπη παραμονεύουν κάτω από τη χαρά, η ευτυχία συχνά υποκρύπτει την καταστροφή και η καταστροφή την επανέναρξη της ζωής. Όμως οι Αλεξανδρινοί ξέρουν να απολαμβάνουν, να συζητούν, να διαφωνούν, να συγκρούονται ακόμη και εντός της οικογένειας, την οποία, ωστόσο, τιμούν, με μια ευρεία αντίληψη πατριαρχίας-μητριαρχίας και συμπερίληψης όλων των συγγενών, και των εξ αγχιστείας, ακόμη και των παράνομων σχέσεων που οδηγούν σε τεκνοποίηση.

Η διάσταση του χρόνου υπογραμμίζεται επανειλημμένα με εκφράσεις όπως: «την ώρα που…», σε μια προσπάθεια συνάντησης των προσώπων που κινούνται σε παράλληλες και διασταυρούμενες τροχιές, μια «υπόδειξη» σύγκρισης-αναλογίας-παραλληλίας που μπορεί να κάνει ο αναγνώστης.

Οι δαίμονες, οι πληγές, οι θλίψεις, οι χαρές, οι φόβοι, οι εμμονές, οι διαστροφές, οι μνήμες, οι φιλοδοξίες, οι σωματικές και ψυχικές νόσοι, το παρελθόν που μας ορίζει, περιορίζει και καθορίζει, τα φοβερά μυστικά που στοιχειώνουν και η λύτρωση της εξομολόγησης σε μια αδελφή ψυχή, οι όρκοι. Και πλάι τους τα μεγάλα γεγονότα της εποχής στην Αίγυπτο, την Αφρική, την Ελλάδα και την Ευρώπη, από το τέλος της Επανάστασης στο Σουδάν έως το καλοκαίρι του 1922, λίγο πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Στο βιβλίο η γυναικεία υφή και αφή υφίσταται αλλά δεν κυριαρχεί όπως στο Αχγιάτ Ανχάρ. Η Αλεξάνδρεια έχει μιαν άλλη περπατησιά: στον πρώτο τόμο προβάλλονται περισσότερο οι γυναίκες, ενώ εδώ υπάρχει μια ισόρροπη προβολή ανδρικών και γυναικείων χαρακτήρων. Ενισχυτικά, ανταμωμένη με το πολίτικο ιδίωμα, συμπροβάλλεται η γλώσσα της Αλεξανδρινής παροικίας: ελληνικά και γαλλικά κατά βάσιν, αλλά και διαλεκτικά στοιχεία, αγγλικά και αραβικά.

Η Κάργα δεν περιορίζεται στην εύκολη σκιαγράφηση του ανθρώπινου τύπου: δημιουργεί ζωντανούς ανθρώπους, που διαθέτουν, ο καθένας με τον τρόπο του, τα χαρακτηριστικά του Αλεξανδρινού: το φιλεύρευνο, το φιλόδοξο, το ανεκτικό, το ερωτικό, το πολύγλωσσο, την πολιτική ευελιξία, τον κοσμοπολιτισμό. Τα πλασματικά πρόσωπα συνδυάζονται με τους πραγματικούς ρυθμιστές της μοίρας της Αιγύπτου όπως τον Γεώργιο Αβέρωφ, τον πατριάρχη Σωφρόνιο τον Γ΄, τον Εμμανουήλ Μπενάκη, τον Κωνσταντίνο Σαλβάγο, τον λόρδο Κρόμερ, τον Μουσταφά Καμίλ, τον Μουχάμαντ Φαρίντ ή τον Σάαντ Ζαγλούλ, τα ατομικά και οικογενειακά πλασματικά γεγονότα διαπλέκονται με τα ιστορικά. Η προσωπική μοίρα καθορίζεται αλλά και καθορίζει τα ιστορικά γεγονότα, αποτελεί ταυτόχρονα έρμαιο του τυχαίου και της ιστορίας αλλά και διαμορφωτή της, ερμηνεύοντας έτσι την ιδιοσυστασία αλλά και τον δυναμισμό των Αλεξανδρινών.

Η Κωνσταντινούπολη και η Λήμνος, που διέθεταν μιαν άμεση παρουσία στο πρώτο μέρος του Αχγιάτ Ανχάρ, μένουν τώρα στο φόντο του βιβλίου ως ανάμνηση, ως σύντομη αναφορά, ως όνειρο και νοσταλγία, ως επίσκεψη προσφιλών προσώπων.

Οι γηραιές γυναίκες, η Άννα, η Φρόσω, η Αργύρα, η Αριστέα, συνθέτουν, όπως και στον πρώτο τόμο, ένα ασφαλές αγαπητικό σύμπαν: η αρχοντιά τους, η επιθυμία να ελέγξουν και να επιτύχουν το καλό όλων, η προσφορά, η αγάπη χωρίς όρια, η αυτοθυσία, η τραγικότητα, η υπομονή, η κατανόηση, η συγγνώμη, η αποδοχή, η επίγνωση ότι η ζωή δίνει και παίρνει, η χριστιανική και παγανιστική πίστη τους, αναδεικνύουν τη γυναικεία λαϊκή ψυχή και θλίβουν τον αναγνώστη που έζησε υπό τη σκέπη τους όταν τις αποχωρίζεται. Η παρουσία τους συνθέτει τον μαγικό κόσμο του βιβλίου με όνειρα, «σημάδια», ταύτιση προσωπικών γεγονότων με σημαντικές ημερομηνίες ιστορικών συμβάντων, επιστροφές στο παρελθόν και προδηλώσεις του μέλλοντος.

Το στέρεο ύφος της Κάργα συναντάμε και σ’ αυτόν τον τόμο: άνετη αφήγηση που επιγεννά το αίσθημα ότι η συγγραφέας συμπορεύεται με τους ήρωές της, ότι γνωρίζει σε βάθος την εποχή˙ πρόσωπα που εκφράζονται αβίαστα και πηγαία, το καθένα στη ντοπιολαλιά του˙ πλούτος οπτικής που αποτυπώνεται στη γλώσσα του βιβλίου έτσι ώστε περιγραφή και αφήγηση να αποδίδουν με ακρίβεια την εξωτερική εμφάνιση, τις σκέψεις, τον ψυχισμό, την πνοή των ηρώων και πάνω από όλα την πολυπρόσωπη Αλεξάνδρεια και την τοπογραφία της.

Το βιβλίο, αφιερωμένο στη μητέρα και στους αλεξανδρινούς συγγενείς της συγγραφέα, υποβοηθείται από όσα ένα σύγχρονο ιστορικό μυθιστόρημα πρέπει να διαθέτει: έναν χάρτη της Αλεξάνδρειας με όλα τα τοπωνύμια της εποχής στην αρχή του βιβλίου, και στο τέλος ένα οικογενειακό δέντρο και έναν πίνακα των ηρώων, χρονολόγιο με τα κύρια ιστορικά γεγονότα που επηρέασαν την ελληνική παροικία της Αλεξάνδρειας και ένα χρησιμότατα γλωσσάριο. Την αυτονομία του – δεδομένου ότι περιέχει ενδοκειμενικά επαρκείς αναφορές σε πρόσωπα και γεγονότα του πρώτου τόμου – αλλά και την ένταξή του στην αλεξανδρινή τριλογία διευκολύνει η τρισέλιδη κατατοπιστική περίληψη του Αχγιάτ Ανχάρ στην αρχή.

Το περιεχόμενο του βιβλίου προωθεί η σημειολογία του καλαίσθητου εξώφυλλου των εκδόσεων «Τόπος»: στο οπισθόφυλλο, μια καρτ ποστάλ με τη γοητεία της πατίνας του χρόνου, με το γραμματόσημο και τη σφραγίδα, δείχνει την οδό Σερίφ Πασά των αρχών του 20ου αιώνα με την εβληματική Μπόρσα, το χρηματιστήριο της Αλεξάνδρειας. Στο εμπροσθόφυλλο, η φωτογραφία του μικρού κοριτσιού με τα κορδελάκια συνταιριασμένη με ένα γυναικείο πορτραίτο του Φαγιούμ, λες και αποτυπώνει τα πρόσωπα της Αλεξάνδρειας αλλά και την αλλαγή των Αλεξανδρινών ηρωίδων του βιβλίου από την παιδικότητα στην ωριμότητα μέσα από τη γενναιοδωρία και τις δοκιμασίες που τους επεφύλαξε η ζωή.

٭٭٭

Είναι λίγο να χαρακτηρίσουμε το βιβλίο συναρπαστικό. Στο Αχγιάτ Ανχάρ και στην Αλεξάνδρεια η Κάργα χτίζει τον δικό της ιδιαίτερο κόσμο και θέτει τη συγγραφική της ιδιόλεκτο ως υφολογική σφραγίδα.[7] Προβάλλει μιαν «Αλεξάνδρεια βασιλεύουσα», που ακολουθεί τους ήρωές της, ακολουθεί τη συγγραφέα, ακολουθεί τον αναγνώστη. Η αφηγηματική δεξιότητα της Κάργα, η κινηματογραφική οπτική της, η σε βάθος γνώση του τόπου, δημιουργούν ένα αξέχαστο κείμενο, που θα μπορούσε εύκολα να μεταβεί στη μεγάλη οθόνη ως το έπος της Αλεξάνδρειας και όσων «αξιώθηκαν μια τέτοια πόλη».

Πού οδηγείται όμως αυτός ο κόσμος, ήρωες και δευτερεύοντα πρόσωπα; Πού οδηγείται η τριλογία; Οη περ φύλλων γενετοίη δ καὶ ἀνδρῶν, για να θυμηθούμε τον Όμηρο; Μια αναγέννηση ή ένα αλεξανδρινό ρέκβιεμ; Θα μας αποκαλυφθεί στον τρίτο τόμο που αναμένεται σύντομα.

Έως τότε, να έχετε μιαν απολαυστική ανάγνωση.

____________________________________

[1] Βλ. την παρουσίαση του βιβλίου: Δέσποινα Ι. Δούκα,  «Η ηδονή του ιστορικού μυθιστορήματος: Μαρώς Κάργα, Αγχιάτ Ανχάρ», ηλεκτρονικό περιοδικό Ο αναγνώστης, 18.4.2016, http://www.oanagnostis.gr/i-idoni-tou-istorikou-mithistorimatos/ (τελευταία ανάγνωση: 18.12.2016).

[2] Μαρώ Κάργα, Η Αλεξάνδρεια σε ακολουθεί. Μυθιστόρημα, Εκδόσεις Τόπος [Αθήνα 2016], οπισθόφυλλο.

[3] Βλ. όπου στη σημείωση 2, σελ. 469.

[4] Βλ. όπου στη σημείωση 2, σελ. 105.

[5] Βλ. όπου στη σημείωση 2, σελ. 392.

[6] Βλ. όπου στη σημείωση 2, σελ. 471.

[7] Τη γραφή της Μαρώς Κάργα συμπεριέλαβα στα μαθήματά μου σχετικά με τη γυναικεία λογοτεχνική γραφή στο Λαϊκό Πανεπιστήμιο του Δήμου Αγ.Παρασκευής τον Δεκέμβριο του 2016.

 

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top