Fractal

Η γεωμετρία των ιστοριών

Γράφει η Βασιλική Γιάννου // *

 

Ηλίας Λ. Παπαμόσχος «Η Αλεπού της σκάλας και άλλες ιστορίες», εκδόσεις Κίχλη, Αθήνα 2015

 

Όταν διαβάζει κανείς μια ποιητική συλλογή, δεν αρκεί μόνο μία ανάγνωση. Θα χρειαστεί και δεύτερη, ίσως και τρίτη. Οι ιστορίες του Ηλία Λ.  Παπαμόσχου στην «Αλεπού της σκάλας» είναι δισυπόστατες: μεγάλα ποιήματα ή μικρά πεζά, που χρειάζονται περισσότερες από μία αναγνώσεις. Ομολογουμένως, την αξία τους την αισθάνεται ο αναγνώστης με την απόσταση που του εξασφαλίζει η δεύτερη ανάγνωση. Η πρώτη  αφήνει την αίσθηση, η δεύτερη την ουσία και την ποιότητα.

Στην αρχή αντιλαμβάνεται ότι πρόκειται για ιστορίες  της υπαίθρου: η λίμνη, το δάσος, τα ζώα, τα πουλιά, τα ψάρια και ανάμεσα σ’ όλα αυτά οι πάσχοντες άνθρωποι. Η αίσθηση του θανάτου, της ασθένειας και του πεπερασμένου. Η πρώτη ανάγνωση αφήνει μια πικρή γεύση του ημιτελούς, του στιγμιαίου, του εφήμερου και αισθανόμαστε ότι κάτι μας διαφεύγει στο τέλος. Εξάλλου, το ομιχλώδες τοπίο της λίμνης και το χιόνι που πέφτει το χειμώνα στο δάσος  δεν αφήνει να φανεί ποτέ κάτι ολόκληρο.

Με την πρώτη ανάγνωση διαφαίνεται, επίσης, η παιδική ηλικία που πασχίζει με νύχια και με δόντια να κρατηθεί ζωντανή στο παρόν του συγγραφέα, παρόλο που ο θάνατός της είναι αναπόφευκτος (Οι Θαθαθάκηδες δε θα πάνε ποτέ φαντάροι, κι όταν πεθάνουνε δε θα τους χωράνε τα παιδικά τους φέρετρα. «Οι Θαθαθάκηδες»,  Την είδα τη γιαγιά, εδώ και δεκατέσσερα χρόνια τη βλέπω μέσα σ’ ένα τοπίο χιονισμένο… Φοβάμαι μη με πάρει μαζί της, μην  πάω ως εκεί και δεν μπορώ να επιστρέψω… Νιώθω πως το πέρασμα του χιονιού θα ήταν το σβήσιμο της παιδικής μου ηλικίας, πέρασμα οριστικό σο χρόνο του θανάτου …«Τα χείλη της Παναγιάς»).

Τη δεύτερη ανάγνωση την έκανα με διαφορά εξαμήνου: το βιβλίο έμενε σε ορατό σημείο μεν, συγκεντρώνοντας σκόνη δε, με τα μάτια της αλεπούς του εξωφύλλου να μου θυμίζουν ότι  χρωστούσα μία ακόμη ανάγνωση. Η ομίχλη (θέμα του δεύτερου διηγήματος «Η ομίχλη τα φυλάει») μου έπεφτε βαριά. Πώς να αξιολογήσεις, εξάλλου, μια βραβευμένη συλλογή διηγημάτων; Επιχειρώντας, αφέθηκα στη «Γαλανή σαγήνη» (τίτλος του έβδομου διηγήματος) και η ομίχλη άρχισε να διαλύεται. Και τότε εμφανίστηκαν τα ζώα- θηράματα που θυσιάζονται από τους ανθρώπους – κυνηγούς, τους οποίους τα δίχτυα της καθημερινότητας τους μετατρέπουν με τη σειρά τους σε θηράματα ((Η αλεπού λες και με περίμενε, σαν φύλακας κοιτώντας, ένας σύντροφος πιστός. Ποτέ δεν τη χάιδεψα, ήξερα ότι ήταν πεθαμένη. Γνωρίζω σε ποιο χωριό ο πατέρας τη σκότωσε. Τη στιγμή που πάτησε τη σκανδάλη, το καμπαναριό του κοιμητηρίου έδειχνε σα δάχτυλο υψωμένο στο Θεό, τα νερά έτρεχαν στην πλατεία και η σκόνη μύριζε καλοκαίρι. Ο τόπος μες στα μάτια της  μαύρισε σαν ώριμο σταφύλι «Η Αλεπού στη σκάλα»).

Εμφανίστηκαν οι υπαινιγμοί, οι  συνειρμικές σκέψεις, οι αναδρομικές αφηγήσεις, τόσο ελλειπτικές, που θυμίζουν τις θυμοσοφικές αφηγήσεις του παππού (πρωταγωνιστική φιγούρα, εξάλλου) που λέει λίγα και αφήνει να εννοηθούν πολλά: ο συγγραφέας επιτρέπει στον αναγνώστη να «στήσει» την ιστορία στο μυαλό του, να βάλει τα ανάλογα σκηνικά και να δώσει τη συνέχεια που επιθυμεί στην πλοκή της.

Παράλληλα με τα ζώα και τους ανθρώπους, ανακαλύπτει κανείς τις ασχολίες τους (τις  αρχέγονες του κυνηγιού και του ψαρέματος, αλλά και τις πιο σύγχρονες – επαγγέλματα του τουρισμού, μετανάστευση), τις δοξασίες τους («Το πουπουλένιο μάτι του θεού», …«Τα χείλη της Παναγιάς») πλαισιωμένες από το βορειοελλαδίτικο τοπίο. Πολύ σωστά ο συγγραφέας σημειώνει στο οπισθόφυλλο ότι ο διηγηματογράφος σμιλεύει το λόγο και ύφος του από τον τόπο καταγωγής του          (« Μακρά παράδοση δένει το διήγημα με τις γενέτειρες των θεραπόντων τους»).

Ο έτερος άξονας των διηγημάτων είναι  ο χρόνος, το παρελθόν που έρχεται στην επιφάνεια με τη μορφή της μνήμης  για να δεθεί με το παρόν και να πλάσει  την υπόσταση του κάθε ανθρώπου χωριστά (Αργότερα είδα την πολυλογία της διαφορετικά, σαν την απέλπιδα προσπάθεια ανθρώπου να μιλήσει όσο ακόμα θυμάται… Πιασμένη είναι τώρα στον ιστό των αινιγμάτων, στο κέντρο του παραμονεύει ο καθρέφτης, συμπυκνωμένη άμμος ερήμου…, «Η θεία», Πήγε σαν υπνωτισμένος κι εντόπισε τη γραφή, κι ανάμεσα στη ζεστή επιφάνεια και τη ρώγα του δαχτύλου του συναντήθηκαν οι δυό στιγμές, το τότε και το τώρα, και ο χρόνος  ο γεωλογικός με τον ανθρώπινο, «Η σπηλιά»). Στο βιβλίο αφθονούν επίσης, οι αφιερώσεις, η αναφορά σε στίχους ποιητών, η χρήση πολλών κοινών ονομάτων, φίλων, γνωστών, και συγγενικών προσώπων: «ζώον πολιτικόν», εξάλλου, ο άνθρωπος.

 

Ηλίας Λ. Παπαμόσχος

 

Με τη δεύτερη ανάγνωση είναι που ανακαλύπτει κανείς τη γεωμετρία των ιστοριών του Παπαμόσχου. Τα περισσότερα κείμενα βασίζονται στο ρεαλισμό στο πρώτο τους  μισό και κορυφώνονται με την ποιητικότητα. Εκεί στο τέλος του κειμένου γίνεται η γλωσσική και αφηγηματική ανατροπή, που απαιτεί την εγρήγορση του αναγνώστη, ώστε να προσαρμοστεί άμεσα και να αφομοιώσει την κορύφωση. Τεχνηέντως, όπως προαναφέρθηκε, καλλιεργείται από το συγγραφέα  η αίσθηση του ανικανοποίητου, που υπάρχει κυρίως στην αρχική επαφή με το κείμενο.  Η γλώσσα ξεδιπλώνεται σε όλη της την ποικιλομορφία: λόγος πυκνός, όχι όμως λιτός. Αφαιρετικός και ταυτόχρονα τόσο ουσιαστικός, που η ποιητικότητα κάνει έντονη την παρουσία της. Ο συγγραφέας επιλέγει προσεκτικά την κάθε του λέξη, χρησιμοποιεί σύνταξη κατάλληλη για να παράξει τη μουσικότητα και τον εσωτερικό ρυθμό που απαιτεί ένας στίχος. Πολλές προτάσεις ή φράσεις μέσα στα κείμενα στέκονται και ως στίχοι: Ήταν η ώρα που ύψωναν οι ίσκιοι (σελ 14) / έμοιαζε η γη σαν ξεφλουδισμένη, κυλούσε η ομίχλη πάνω τους σαν το φάντασμα του αέρα (σελ. 15)/ Σαν πρόσφυγες λάθρα κινούμενοι, που και η ομίχλη τους πούλησε, πηγαίναμε (σελ. 16)/ Θυμίζοντας μοναχό που ιστορεί ουρανό για να δραπετεύσει (σελ. 45).

Το 2015 που πρωτοεκδόθηκε το βιβλίο τα πολυσέλιδα μυθιστορήματα κατέκλυζαν τις προθήκες των βιβλιοπωλείων. Πέντε, έξι  χρόνια μετά συγγραφικές και εκδοτικές προσπάθειες όπως «Η Αλεπού της σκάλας» αποτελούν κοινό τόπο αναφοράς στους βιβλιόφιλους και αναλογίζεται κανείς ότι το εγχείρημα του Παπαμόσχου και των εκδόσεων Κίχλη αποτέλεσαν πρωτοπορία, άξια βράβευσης.

 

 

 

* Η Βασιλική Γιάννου είναι Φιλόλογος στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Έχει πτυχίο Ιστορίας και Αρχαιολογίας από το ΑΠΘ και ΜΑ στις Επιστήμες της Αγωγής από το Ανοιχτό Παν/μιο Κύπρου. Μέλος του Ομίλου για την Ιστορική Εκπαίδευση στην Ελλάδα και του EuroClio. Βιβλιοφάγος παιδιόθεν.

 

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top