H περιθωριοποίηση κοινωνικών ομάδων στην κλασική αρχαιότητα

Γράφει η Μαίρη Καλλίτση // *

 

Με βάση τη σύγχρονη ανθρωπολογία, σε κατάσταση περιορισμού-οριοθέτησης (liminality) βρίσκονται τα άτομα όταν μεταφέρονται από τη μια κοινωνική κατηγορία στην άλλη, όπως η Αντιγόνη του Σοφοκλή που είναι ώριμη για γάμο αλλά παραμένει άγαμη. Τα όρια μπορεί να διαφέρουν ανά περίπτωση με περιοριστικές κοινωνικές ρυθμίσεις που μεταφέρουν το άτομο στο περιθώριο.

UNSPECIFIED – DECEMBER 01: A servant carrying a box of cosmetics, scene of female toilette from the Collection of Greek Vases by Mr. Le Comte de Lamburg (Collection des vases grecs de Mr le comte de Lamberg), 1813-1824, by Alexandre de Laborde (1773-1842), Volume II, Table 44. Paris, Bibliothèque Des Arts Decoratifs (Library) (Photo by DeAgostini/Getty Images)

Ένα άτομο που βρίσκεται στο περιθώριο (marginal) ανήκει ταυτόχρονα σε δύο ή περισσότερες διαφορετικές κοινωνικές κατηγορίες των οποίων οι ορισμοί και οι κοινωνικοί κανόνες αντιτίθενται συχνά μεταξύ τους. Οι περιθωριακοί σε μια κοινωνία όπως η Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ. περιλάμβαναν άτομα χαμηλού status quo λόγω, για παράδειγμα, μιας σωματικής αναπηρίας ή ακραίας φτώχειας, όντας και στις δύο κατηγορίες ομάδες αποκομμένες από τη δομή της αρχαίας κοινωνίας. Για παράδειγμα ο Φιλοκτήτης στο Σοφοκλή, αφού δαγκώθηκε από ένα φίδι που προκάλεσε έναν ανεπούλωτο τραυματισμό, εγκαταλείφθηκε από τους συντρόφους του στη Λήμνο. Ήταν και αυτός ακόμη Αχαιός αλλά αποκόπηκε από τους υπόλοιπους Αχαιούς όχι μόνο λόγω της τοποθεσίας που βρισκόταν αλλά κυρίως λόγω της σωματικής του αναπηρίας.

Φαίνεται ότι ο Οδυσσέας τον βλέπει ως έναν άνθρωπο που είναι νεκρός ως κοινωνικό ον. Αυτές οι ομάδες ατόμων συχνά επιλέχθηκαν να συμμετάσχουν σε θρησκευτικά τελετουργικά. Τα περιθώρια (marginals) και τα όρια (liminals) έχουν πράγματι πολλές ομοιότητες, ωστόσο, υπάρχει μία έντονα διφορούμενη κατάσταση, δισεπίλυτη να αποσαφηνιστεί, όπως στην περίπτωση του Φιλοκτήτη. Μια αντιπροσωπεία ατόμων επέστρεψε στη Λήμνο για αυτόν και τελικά αποκαταστάθηκε η θέση του τόσο κοινωνικά όσο και σε επίπεδο σωματικών ικανοτήτων.

Άλλο παράδειγμα στην αθηναϊκή κοινωνία είναι η γυναικεία μορφή της παρθένας που βρίσκεται στην οριακή κατάσταση από το διαχωρισμό της παιδικής της κατάστασης έως την οριστική τελετή ενηλικίωσης προς τον γάμο. Μετά το γάμο τους, οι γυναίκες δεν έχουν ενσωματωθεί ακόμη πλήρως στην κοινωνία έως ότου έχουν εκπληρώσει τη τελεολογία τους, τον σκοπό ύπαρξής τους γεννώντας ένα παιδί σε ένα κατάλληλο, νόμιμο περιβάλλον γαμήλιας ζωής.

Οι παρθένες γυναίκες που βρίσκονται σε αυτή την οριακή κατάσταση βρίσκονται στην εύκολη θέση να γίνουν θύματα θυσίας ως προς το γενικό όφελος της κοινωνίας. Ο περιορισμός των νεαρών Αθηναίων γυναικών που είναι σε ηλικία γάμου, αλλά ακόμα παραμένουν άγαμες, μετουσιώνεται σε μία κρίσης ζωής η οποία δεν έχει επιλυθεί σε αυτό το στάδιο. Οι νεαρές παρθένες βρίσκονται υπό στενό περιορισμό, επειδή δεν ανήκουν σε καμία κατηγορία, ούτε ως παιδιά ούτε ως γυναίκες. Η δυστυχία τους αντικατοπτρίζεται σε μυθικές αφηγήσεις και υπάρχει ο κίνδυνος ο κανονιστικός κοινωνικός τους ρόλος τελικά να διαστρεβλωθεί. Σε αυτούς τους μύθους περιλαμβάνονται οι Αμαζόνες, οι πολεμίστριες που εγκαταλείπουν τους άντρες για να σφετεριστούν τις αναπαραγωγικές τους δυνάμεις αποκλειστικά για τον εαυτό τους, καθώς και οι Δαναΐδες που σκοτώνουν τους συζύγους τους τη νύχτα του γάμου τους. Η θεά Άρτεμις είναι η κατεξοχήν θεά του περιορισμού διότι βρίσκεται παραδοσιακά στα όρια μεταξύ του άγριου και πολιτισμένου κόσμου τόσο στα λογοτεχνικά διηγήματα όσο και στις πολιτιστικές τοποθεσίες που συναντάται, όπως τοποθετείται σε βουνά, σε δάση και έλη. Διαμεσολαβεί έτσι μεταξύ αυτών των δύο πολιτειακών ορίων, εξυπηρετώντας τη λειτουργία γεφύρωσης της βιολογικής μετάβασης, μεταξύ άλλων, των νεαρών κοριτσιών.

Το παράδειγμα των γυναικών είναι αρκετά διαφορετικό από άλλα «περιθωριακά» στοιχεία, όπως οι πρόσφυγες ή οι σκλάβοι. Στην περίπτωση των σκλάβων, αυτοί έχουν σχεδόν πλήρη έλλειψη νομικών δικαιωμάτων, ειδικά σε σχέση με την περιουσία, την οικογένεια και τη σωματική τους αυτοκυριαρχία. Η κατάσταση των σκλάβων είναι γενετήσια, κληρονομική και μεταδίδεται εξ’ αίματος (ειδικά στη γυναικεία πλευρά) και εκτίθενται συνεχώς σε σωματική βία, σεξουαλική κακοποίηση, άμεση και συχνά οικεία εκμετάλλευση ζώντας σε μια κατάσταση ντροπής, ατιμίας και αδυναμίας.

Οι πρόσφυγες της Αρχαίας περιόδου, από την άλλη πλευρά, προσκολλήθηκαν επίμονα στη σχέση τους με την χαμένη πόλη τους. Η αποφασιστικότητα των προσφύγων να διατηρήσουν μια ξεχωριστή ταυτότητα από τους κατοίκους των νέων πόλεων διαμονής τους φαίνεται ότι ενίσχυσε τις εκφράσεις της πολιτικής ταυτότητας μεταξύ των εκτοπισμένων. Τελικά, το γεγονός ότι οι πρόσφυγες έφυγαν ως ομάδα ή ατομικά φαίνεται να έχει μικρή διαφορά στη διατήρηση της ταυτότητάς τους. Ωστόσο, η επιμονή των προσφύγων στη διατήρηση της αστικής τους ταυτότητας ήταν μια σαφής απειλή για τις πόλεις υποδοχής τους. Για παράδειγμα, η αποδοχή και ενσωμάτωση των προσφύγων από την Τίρυνθα στην περιοχή μετεγκατάστασής τους στους Αλιείς είχε ως αποτέλεσμα την υποτίμηση του αυτόχθονου πολιτισμού της πόλης, αποτελώντας ένα μοναδικό παράδειγμα της απειλής που μια μεγάλη, καλά οργανωμένη ομάδα προσφύγων μπορεί να θέσει σε μια μικρή πόλη. Αυτή η απειλή, σε συνδυασμό με δυνητικούς περιορισμένους οικονομικών πόρων από τις πόλεις υποδοχής, εξηγεί εύκολα γιατί η Αθήνα και η Σπάρτη επέλεξαν να εγκαταστήσουν τα νέους προσφυγικούς πληθυσμούς σε περιοχές κατά μήκος της ενδοχώρας τους και εξηγεί γιατί οι πρόσφυγες θεωρούνται περιθωριακά σημεία της κοινωνίας της Αρχαίας Κλασικής περιόδου.

Όλες αυτές οι κατηγορίες ανθρώπων είχαν περιθωριοποιημένες θέσεις στην αρχαία κλασική κοινωνία. Η κατώτερη τάξη και ειδικά οι σκλάβοι φυσικά δεν ήταν καθόλου σημαντικό κομμάτι της κοινότητας, οι άσχημοι και παραμορφωμένοι άνθρωποι ήταν παραγκωνισμένοι από τους «κανονικούς», οι εγκληματίες επιδιώκουν ενεργά να είναι διαφορετικοί και να τεθούν εκτός της κατηγορίας των «φυσιολογικών πολιτών», ενώ τέλος και οι ξένοι δεν θεωρούνται σημαντικοί για την κοινότητα καθώς δεν ανήκουν σε αυτήν.

Επιλεγμένη βιβλιογραφία

• Micha, K., 2020. Refugees In The Classical Period (The Marginals Of The Ancient Period 1).
• Micha, K., 2020. Slavery Through Ancient Literature (The Marginals Of The Ancient Period 2).
• Micha, K., 2020. The Evolution Of Woman’s Life Cycle In Ancient Greek Society And Mythology (The Marginals Of The Ancient Period 3).

* Η Μαίρη Καλλίτση κατέχει διδακτορικό στην Νεοελληνική Λογοτεχνία και εργάζεται ως φιλόλογος στη δημόσια δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

________________________

Marginalization of Social Groups in the Classical Antiquity

By Mairi Kallitsi // *

Liminars are those individuals who exist in the situation of liminality,when being transferred from one social category to another, like Antigone who is ripe for marriage yet unmarried. Liminars can differ from other individuals in liminal social arrangements, called marginals.

Marginals are individuals simultaneously in two or more different social categories whose definitions and social norms are often opposed to each other. Marginals in a community like 5^thcentury Athens would include individuals of lowly status due to, for example, a physical disability or extreme poverty, who are both a part of yet separated from status structured society. For example, Philoctetes in Sophocles Philoctetes, after being bitten by a snake which caused an injury that would not heal, was abandoned by his comrades on Lemnos. He was still an Achaean but separated from the rest of the Achaeans not merely by his physical location but also by his physical disability.

It seems that Odysseus sees him as aman who is, socially speaking, dead. These types of individuals, often a part of but separate from the society to which they belong, were often selected to serve as pharmakoi in religious purificatory rituals. Marginals and liminars are similar in the respect that both are betwixt and between. This similarity notwithstanding, ritual liminars, unlike marginals, normatively speaking, have a cultural assurance of a resolution to their ambiguous state. Philoctetes had no such assurance. As fate would have it, however, Troy could not be taken without him. A delegation returned to Lemnos for him and he was restored to his position in status society, both physically and socially.

For example, in Athenian society, female virgins are in the liminal state from a rite of passage which indicates a rite of separation from the childhood state until the rite of passage that is marriage. After their marriage they are not yet fully integrated into society until they have fulfilled their telos by bearing a legitimate child in a properly attested marriage situation.

Virgins, who are in a liminal state, possess the proper qualities to become victims of sacrifice for the greater good of society. The liminalityof young Athenian women of marriageable age but still unmarried existsin a life crisis rite of elevation which is unresolved; the young virgins are liminal in that they belong to neither category or child or woman.Their plight is reflected in the myths of liminal women who pervertthe normative social role. Such myths include the Amazons, warrior women who forsake men to live outside usurping their reproductivepowers for themselves, and the Danaids who kill their husbands ontheir wedding night. The goddess Artemis is a goddess of liminality becauseshe is traditionally located in areas between the wild and civilized world both In the literary evidence and in her cultic locations whichplace her on mountains, and in woods and marshes. She mediates betweenthese two states, serving a bridging function by overseeing thetransition of, among other things, young girls.

The example of females is quite different from other “marginals” like refugees or slaves. In the case of slaves, they have an almost total lack of legal rights, especiallyin relation to property, family, and physical wellbeing. Slave status is hereditary and transmitted by blood (especiallyon the female side) and they are constantly exposed to physical violence, sexual abuse, direct and often intimate exploitation living in a pervasive state of shame, dishonour,and powerlessness.

Refugees of the Ancient Period, on the other hand, tenaciously clung to their associationwith their lost city/polis. Refugees’ determination to maintain a separate identity from their hostsseems to have strengthened expressions of civic identity among those displaced. Whether refugees fled as a group or as individualsseems to have made little difference in the preservation of identity. However, the tenacity of refugees in retaining their civic identity was a clearthreat to their host cities. For example, the acceptance and integration of Tirynthian refugees at Halieis resulted in the devaluation of the indigenous cultureof that city and provides a chilling example of the threat which a large,well-organized group of refugees might pose to a small city/polis.This threat, coupled with potential limited resources from host cities, readily explains why Athens and Sparta chose to resettle their new dependents in locations along their hinterland and why refugees are considered as marginal points of the Ancient Classical Society.

All these categories of people had marginalized positions in Ancient Classical society. The lower classand slaves naturally were not an important part of the community, ugly and deformed people were different from the standard, criminals actively seek to be different and put themselves outside the category of normal citizens, and strangers are not important to the community as they do not belong to it.

Bibliography

Micha, K., 2020. Refugees In The Classical Period (The Marginals Of The Ancient Period 1).

Micha, K., 2020. Slavery Through Ancient Literature (The Marginals Of The Ancient Period 2).

Micha, K., 2020. The Evolution Of Woman’s Life Cycle In Ancient Greek Society And Mythology (The Marginals Of The Ancient Period 3).

* Mairi Kallitsi is a PhD teacher of Classical Philology and Greek Linguistics in the public secondary education system.