Fractal
Home / Βιβλιοκριτικές / Ταξίδι στην άβυσσο της μη-κατανόησης
28/02/2023, 11:23 μμ

Ταξίδι στην άβυσσο της μη-κατανόησης

Γράφει ο Ηρακλής Καραμπάτος // *

 

Για το δοκίμιο του John Berger, «Γιατί να κοιτάμε τα ζώα;», μτφρ. Χ. Βασιλοπούλου, εκδ. Κυαναυγή, Αθήνα, 2019, σελ. 47.

 

Η γκραβούρα αυτή φιλοτεχνήθηκε από τον Grandville, ο οποίος αρεσκόταν στο να δημιουργεί έργα που παρουσίαζαν τα ζώα να ακολουθούν τις ανθρώπινες νόρμες και συμβάσεις. Να ντύνονται, να κινούνται και γενικά να συμπεριφέρονται όπως κάνουμε εμείς, τα ανθρώπινα ζώα. Ο J. Berger όμως, πολυβραβευμένος κριτικός τέχνης και συντάκτης του εν λόγω δοκιμίου, εντοπίζει ακόμη κάτι σε αυτές: «[…] καθώς όμως κάποιος συνεχίζει να κοιτά τις γκραβούρες του Γκραντβίλ, αντιλαμβάνεται ότι το σοκ που προσδίδουν απορρέει, στην πραγματικότητα, από την αντίθετη κίνηση από εκείνη που είχε υποθέσει αρχικά[…]. Εδώ τα ζώα δεν χρησιμοποιούνται για να υπενθυμίσουν κάποια προέλευση ή ως ηθική μεταφορά, αλλά ως μάζες για να περιγράψουν ανθρώπινες καταστάσεις[…] Τα ζώα και οι μάζες γίνονται συνώνυμα, το οποίο σημαίνει ότι τα ζώα ξεθωριάζουν». Το δοκίμιο του J. Berger κυκλοφόρησε το 1980, αλλά παραμένει επίκαιρο, αφού ο τρόπος που αντιμετωπίζουμε τα ζώα δεν άλλαξε στην πραγματικότητα καθόλου τα τελευταία 40 χρόνια. Θα έλεγα, μάλιστα, ότι ίσως να έγινε και χειρότερος. Πάντα γίνεται.

 

 

Ο Berger καυτηριάζει την αντικειμενοποίηση των ζώων και μας καλεί να στρέψουμε το βλέμμα μας προς την πλευρά τους ώστε να απομακρυνθούμε από τη στενωπό της αρνησανθρωπίας, ή οποία, φυσικά, έλαβε νομοτελειακά οικονομικές προεκτάσεις, επιτρέποντάς μας να οδηγούμε ένα αυτοκίνητο με δερμάτινα καθίσματα, να διασκεδάζουμε βλέποντας ιπποδρομίες, να γευματίζουμε τρώγοντας ζώα και να κοιμόμαστε πάνω σε πούπουλα, και όλα αυτά υπό τις ευλογίες ενός πλασματικού δικαιωματισμού, που αντιμετωπίζει το «αρνησιβίαιο» σκωπτικά και εχθρικά, ως έναν θνησιγενή νεωτερισμό, ο οποίος δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας διάττοντας αστέρας.

Ο Berger αναφέρεται συχνά σε έργα τέχνης, όπου το ζώο χρησιμοποιείται ως μεταφορά, ως μαγικό σύμβολο με προφητικές συνδηλώσεις (εδώ δίνει το παράδειγμα των παραστάσεων του ζωδιακού κύκλου). Με αυτόν τον τρόπο φαίνεται να σχολιάζει το ότι ο σύγχρονος άνθρωπος συνεχίζει να οιστρηλατείται από τη σκέψη ότι τα ζώα τίθενται ενός πλαισίου μυστικισμού, είναι φορείς ενός «αρχέγονου» στοιχείου που εμείς δεν μπορούμε να προσεγγίσουμε, σαν να μην είναι τίποτε παρά αγγελιαφόροι της φύσης ή του θεού, και μόλις επιτελέσουν το έργο τους, μπορούμε να τα ρημάξουμε. Ο Berger δεν έχει άδικο σε αυτή του τη διαπίστωση: αν στον ελληνορωμαϊκό κόσμο χρησιμοποιούσαν τα ζώα για τη σπλαχνοσκοπία (μια μορφή οιωνοσκοπίας που εξετάζει τα ζωτικά όργανα του ζώου για την πρόβλεψη του μέλλοντος), εμείς τοποθετήσαμε ένα χταπόδι-μέντιουμ για να δίνει τις προβλέψεις του για τον νικητή του Παγκοσμίου Κυπέλλου το 2010. Επίσης, πριν από λίγες ημέρες, κυκλοφορούσε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης οπτικοακουστικό υλικό με αδέσποτες γάτες που υποτίθεται ότι «προειδοποιούσαν» για τον επερχόμενο σεισμό στην Τουρκία. Ίσως να πρόκειται για κάποιου είδους πολιτισμική μνήμη που μεταφέρεται σε εμάς διαγενεακά. Μας αρέσει η ιδέα ότι κάποιος ή κάτι στέλνει τα ζώα για να μας ταΐσει, για να μας ντύσει, για να μας φτιάξει καλύτερα φάρμακα ή για να μας προειδοποιήσει: αυτός ο κάποιος μας νοιάζεται.

 

 

Με την ενδιαφέρουσα και γλαφυρή χρονική περιήγηση του Berger επιχειρείται η ιχνηλάτηση της θέσης των ζώων στην τέχνη: από μια προϊστορική σπηλιά σε ένα σύγχρονο μουσείο με πίνακες ζωγραφικής, γράφοντας πως: «Ο τρόπος που αντιμετώπισαν τα ζώα στους ρομαντικούς πίνακες του 19ου αιώνα, αποτελούσε ήδη μια αναγώριση της επικείμενης εξαφάνισής τους. Πρόκειται για εικόνες ζώων που αποσύρονται σε μια άγρια φύση που υπήρξε μόνο στη φαντασία». Ο Berger κάνει λόγο για έναν απροσδιόριστο «χώρο» από τον οποίο ίσως να προέρχονται ή πρέπει να οδηγηθούν τα ζώα, που βρίσκεται σίγουρα μακριά από εμάς. Με τη διεισδυτική ματιά του ο Berger προσπαθεί να εντοπίσει κάτι κρυμμένο στα ζώα, και το βρίσκει. Αυτό που βρίσκει όμως μας απογοητεύει, γιατί «απομαγεύει» τα ζώα και δεν είναι άλλο παρά η σχεδόν ταυτοτική ομοιότητά τους μ’ εμάς. Γενικότερα, πάντως, ως ερώτημα, το γιατί να κοιτάμε τα ζώα, επιδέχεται πειστικότερων επιχειρημάτων ως απαντήσεων από το ακριβώς αντίθετό του. Και έχουν ιδιαίτερη σημασία οι όροι «βλέμμα» και «ματιά» εδώ, που μετατρέπουν την όραση σε πολιτισμικό φαινόμενο, γιατί δεν χρησιμοποιούνται στα πλαίσια της διαδεδομένης ηθικής σκέψης της σύγχρονης δυτικής φιλοσοφίας, παρά ως εργαλεία για την προσέγγιση της ετερότητας του κατ’ εξοχήν «άλλου», των ζώων, καλώντας μας να κοιτάξουμε προς το μέρος τους απαλλαγμένοι από παραδοσιακές και ιδιοσυγκρασιακές αγκυλώσεις.

 

John Berger

 

 

* O Ηρακλής Καραμπάτος είναι Υπ. Διδάκτορας Αρχιτεκτονικής, ΕΜΠ

 

 

  • Μοιραστείτε το άρθρο:
Ετικέτες:
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top