Fractal

Ο Louis Althousser μπροστά στην κρίση του μαρξισμού

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης //

 

Louis Althousser, “Για την κρίση του μαρξισμού”, μτφρ. Τάσος Μπέτζελος, εκδ. Εκτός Γραμμής, Αθήνα 2021, σελ. 192

 

Σύμφωνα με τον Ιταλό σοσιαλδημοκράτη φιλόσοφο Norberto Bobbio, δεν αρκεί να λέμε μόνο ότι στη Σοβιετική Ένωση δεν υλοποιήθηκε ο κομουνισμός, το ιδεώδες του σοσιαλισμού, αλλά πρέπει να εξηγήσουμε και το γιατί, καθώς επίσης να προτείνουμε τον δρόμο που πρέπει να βαδίσουμε στο εξής, αν είναι να αποφύγουμε τα λάθη του παρελθόντος. Αφορμή για το παρόν κείμενο αποτέλεσε η κυκλοφορία, από τις έγκριτες εκδόσεις Εκτός Γραμμής, του βιβλίου του Γάλλου φιλοσόφου Louis Althousser Για την κρίση του μαρξισμού. Τα έξι κείμενα του τόμου αποτελούν ορόσημα της πολιτικής συζήτησης που διεξήχθη, κατά την περίοδο 1976-1978, εντός του γαλλικού κομουνιστικού κόμματος, με αφορμή την επιλογή του τελευταίου να αφαιρέσει από το πρόγραμμά του την έννοια «δικτατορία του προλεταριάτου», μια επιλογή που έβρισκε τον Althousser αντίθετο. Είναι από τα τελευταία έργα του Althousser, πριν τη γνωστή καμπή που θα δώσει στην προσωπική ζωή του έναν απροσδόκητα τραγικό χαρακτήρα. Το ερώτημα που θέτει στο επίκεντρο του παρόντος έργου του, είναι το ακόλουθο: πώς μπορούμε να εξηγήσουμε, με μαρξιστικούς όμως όρους, την εκτροπή του σοβιετικού σοσιαλισμού σε έναν ημιβάρβαρο κρατικό αυταρχισμό; Υπάρχουν άραγε κάποια αυθεντικά μαρξιστικά «εργαλεία» που να εξηγούν αυτή την πολιτική εκμετάλλευση του μαρξισμού; Ο λόγος που θέτει ένα τέτοιο ερώτημα, είναι ότι είναι πεπεισμένος πως, όπως όλες οι ιδέες, έτσι και οι μαρξιστικές βρίσκονται πάντα σε στενή συνάφεια με τους ιστορικούς-υλικούς παράγοντες που τις διαμόρφωσαν και από τους οποίους είναι αδύνατο να διαχωριστούν ολότελα για να παρουσιαστούν σε «καθαρή» μορφή, όπως θα το ήθελαν οι ιδεαλιστές.

Επομένως, η ιστορία του μαρξισμού δεν μπορεί παρά να συμπεριλαμβάνει και την ιστορία των σφαλμάτων που έγιναν μέσα στον μαρξισμό και από μαρξιστές. Η ιστορία της μαρξιστικής πράξης βρίσκεται λοιπόν σε συνάρτηση με την ιστορία της θεωρίας του μαρξισμού, η οποία οφείλει να την αφομοιώσει. Σύμφωνα με τον Althousser, αυτή η επίγνωση της κρίσης του μαρξισμού, παρότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τους αντιπάλους του για πρώιμες θριαμβολογίες, είναι στην πραγματικότητα κάτι το λυτρωτικό. Με τα λόγια του ίδιου:

«χρειάζεται να θέσουμε το ερώτημα που αφορά την αναγκαιότητα της ενδεχομενικότητας των μορφών της σκέψης του Μαρξ. Ως εκ τούτου είναι αναγκαίο να συσχετίσουμε τη σκέψη του Μαρξ με την εποχή μας και επομένως να την επεξεργαστούμε ώστε να την καταστήσουμε επίκαιρη (σελ. 64).

Για παράδειγμα, δεν πρέπει να νομίζουμε πως, μαρξικά, η εκμετάλλευση των εργατών από την αστική τάξη εξαντλείται απλώς στο οικονομικό μέγεθος της υπεραξίας, η οποία συνίσταται στην αξία της εργασίας μείον το κόστος της (εργασιακή θεωρία της αξίας). Μια τέτοια παρανόηση, επιμένει, θα λησμονούσε πλήθος παραγόντων, όπως π.χ. οι συνθήκες εργασίας που βιώνουν οι εργάτες μέσα στα εργοστάσια. Ο Γάλλος στοχαστής εναντιώνεται σφοδρά σε κάθε μαρξιστικό «ανθρωπισμό», είτε πρόκειται για τάση μέσα σε μαρξιστές της Δύσης, είτε πρόκειται για τη μετασταλινική σοβιετική διανόηση. Έχει όμως και μερικούς «συμμάχους» στην ιστορία των ιδεών, όπως πιστεύει ο ίδιος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Machiavelli. Συγκεκριμένα, όπως ο Marx στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου έδειξε αναλυτικά το πώς η αστική περιουσία δεν οικοδομείται απλώς με έντιμη εργασία, συνεργασία και εγκράτεια, όπως το ήθελε η αστική ιδεολογία, αλλά η «πρωταρχική συσσώρευση» αυτής συνέβη (και) με κάθε λογής απάτες, κλοπές και λεηλασίες, έτσι και ο Machiavelli, λέει ο Althousser, έδειξε τον αληθινό τρόπο που δημιουργείται ένα κράτος, ιδιαίτερα ένα εθνικό κράτος, κόντρα στη χριστιανική ερμηνεία της φεουδαρχικής εποχής και στον αναγεννησιακό ιδεαλισμό, που κυριαρχούσε πρακτικά ως την εποχή του, και εξίσου κόντρα στη δικαιολόγηση της μοναρχίας μέσω των αστικών ιδεολογιών περί φυσικού δικαίου, που διατυπώθηκαν έπειτα από αυτόν. Όσοι αναρωτιούνται αν ο Machiavelli υπήρξε μοναρχικός ή δημοκράτης, λέει ο Althousser, κάνουν τη λάθος ερώτηση. Ο Machiavelli δε σκεφτόταν με αυτόν τον τρόπο και ο κεντρικός άξονας του έργου του δεν είναι η γενική σκιαγράφηση μιας πολιτικής φιλοσοφίας με προτίμηση σε κάποιο πολίτευμα, αλλά αντίθετα ο συγκεκριμένος στόχος του για την ενοποίηση των επιμέρους τμημάτων της Ιταλίας σ’ ένα ενιαίο εθνικό κράτος. Παράλληλα, ο Machiavelli γνώρισε αυτό που τόσο οι προηγούμενοι όσο και οι επόμενοι από αυτόν, σχεδόν μέχρι τον Marx, απέτυχαν να συλλάβουν: την πάλη των τάξεων. Συγκεκριμένα, ο Machiavelli επιδίωκε να προετοιμάσει τον δρόμο σε έναν ηγεμόνα ο οποίος θα συνεργαζόταν με τον λαό εναντίον της φεουδαρχικής αριστοκρατίας, την οποία ο Φλωρεντινός διπλωμάτης απεχθανόταν σφοδρά λόγω του παρασιτισμού της, του γεγονότος δηλαδή ότι αυτή απολάμβανε υλικά αγαθά χωρίς να εργάζεται. Με τον Ηγεμόνα του να είναι ένα σημαντικό πρώιμο «μανιφέστο», το οποίο μάλιστα ο Althousser παρομοιάζει με το Κομουνιστικό μανιφέστο, υπήρξε ένας απομυθοποιητής των ιδεολογιών της αστικής τάξης, θέτοντας τα θεμέλια για κάτι που δε θα γινόταν παρά αιώνες ολόκληρους μετά τον θάνατό του. Ακριβώς όμως επειδή ο Machiavelli υπήρξε, κατά κάποιον τρόπο, ένας Marx πριν από τον Marx, γι’ αυτό αποτελεί και μια μοναχική μορφή, μια εξαίρεση στην ιστορία της πολιτική σκέψης. Εκεί που οι φιλόσοφοι αντλούσαν από την Αρχαιότητα ηθικά πρότυπα αρετής, εκείνος αναζήτησε την ιστορία για την κατανόηση της πραγματικής οικοδόμησης κρατών, με όλες τις θυσίες που απαιτούνται γι’ αυτή. Μια από αυτές τις θυσίες ήταν και ο παραμερισμός της αρετής, όπου αυτό κριθεί αναγκαίο.

 

Louis Althousser

 

Αυτά πριν από τον Marx, σήμερα όμως, μετά τον Marx, βιώνουμε την κρίση του μαρξισμού που, σύμφωνα με τον Althousser, είναι κάτι στο οποίο δόθηκε μάλλον καθυστερημένα η προσοχή (όση προσοχή δόθηκε), καθώς έχει προκύψει ήδη από τη δεκαετία του 1930. Ήταν η εποχή όταν ο Στάλιν διατύπωνε και επέβαλε μια αυστηρή, κλειστή και δογματική ερμηνεία της σκέψης του Marx, θέτοντάς τη σε ένα ουσιαστικό τέλμα για αρκετά χρόνια. Το περίφημο 20ό συνέδριο του ΚΚΣΕ (1956) ήταν ίσως η αφορμή αποκάλυψης αυτής της κρίσης, ωστόσο θα ήταν λάθος να κατανοηθεί αποκλειστικά υπό αυτό το πρίσμα. Διότι η αναγνώριση της κρίσης του μαρξισμού οφείλεται ακόμη περισσότερο στο γεγονός ότι στον πολιτικό ορίζοντα των ημερών μας ανοίγονται πολλές νέες ιστορικές δυνατότητες: η γαλλική αντίσταση, οι πόλεμοι σε Αλγερία και Βιετνάμ, ο Μάης του ’68, τα γεγονότα στην Τσεχοσλοβακία, όλα αυτά μαρτυρούν την ορμή ενός δραστήριου εργατικού και λαϊκού κινήματος χωρίς προηγούμενο. Το ερώτημα που θέτει ο Althousser στο επίκεντρο είναι: πώς μπορούμε να εξηγήσουμε, με μαρξιστικούς όμως όρους, την εκτροπή του σοβιετικού σοσιαλισμού σε βάρβαρο κρατικό αυταρχισμό; Υπάρχουν αυθεντικά μαρξιστικά «εργαλεία» που να εξηγούν αυτή την πολιτική εκμετάλλευση του μαρξισμού; Ο λόγος που θέτει ένα τέτοιο ερώτημα είναι ότι, όπως όλες οι ιδέες, έτσι και οι μαρξιστικές ιδέες βρίσκονται πάντα σε συνάφεια με τους ιστορικούς-υλικούς παράγοντες που τις διαμόρφωσαν και από τους οποίους είναι αδύνατο να διαχωριστούν ολότελα, για να παρουσιαστούν σε «καθαρή» μορφή, όπως πιθανώς θα το ήθελαν οι ιδεαλιστές. Επομένως, λέει και πάλι ο Althousser, η ιστορία του μαρξισμού δεν μπορεί παρά να συμπεριλαμβάνει και την ιστορία των σφαλμάτων που έγιναν μέσα στον μαρξισμό και από μαρξιστές. Η ιστορία της μαρξιστικής πράξης βρίσκεται λοιπόν σε συνάρτηση με την ιστορία της θεωρίας του μαρξισμού, η οποία οφείλει να την αφομοιώσει. Ο μαρξισμός έχει ήδη γνωρίσει αρκετές κρίσεις (π.χ. στη Β’ Διεθνή) και κάθε κρίση εγκυμονεί τον περαιτέρω μετασχηματισμό του, θα πει και πάλι ο Althousser. Ίσως η τωρινή κρίση να σημάνει τις απαρχές ενός νέου μετασχηματισμού, ο οποίος, σύμφωνα με τον ίδιο, κυοφορείται ήδη μέσα στους αγώνες των μαζών. Η πραγματικότητα, μέχρι στιγμής, δεν έχει δικαιώσει την παραπάνω πρόβλεψη.

 

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top