Το fractal των ενοχών

Γράφει η Ειρήνη Γαβριλάκη // *

Εύα Μ. Μαθιουδάκη και Κωστής Σχιζάκης: «Ο φταίχτης», εκδ. Καστανιώτη, σελ. 272

Τον Φταίχτη των εκδόσεων Καστανιώτη συνέγραψαν από κοινού η Εύα M. Μαθιουδάκη και ο Κωστής Σχιζάκης, υλοποιώντας επιτυχώς ένα δύσκολο αλλά όχι άγνωστο στην Ιστορία της Λογοτεχνίας εγχείρημα, αφού οι διαφορετικές οπτικές τους συνυπήρξαν εν ειρήνη, δημιουργώντας ένα ρέον, χωρίς υφολογικές τομές, σφιχτό και μετρημένο κείμενο.

Γνωρίζοντας ότι ούτως ή άλλως είναι παρακινδυνευμένο να παρουσιάζει κάποιος ένα βιβλίο, καθώς αφενός η σχέση μεταξύ αναγνωστών και βιβλίων υπήρξε ανέκαθεν προσωπική και αφετέρου ο διάλογος μεταξύ συγγραφέων, ηρώων και αναγνωστών είναι εμπιστευτική, αποδέχτηκα την πρόσκληση – πρόκληση, μιας και το βιβλίο αυτό με πήγε ξανά, όπως λέει ο Αντρέ Ζιντ, ως το μέρος που γνωρίζω, όπου μέσα σ’ ένα νερό στεκάμενο και μαύρο μουλιάζουν και μαλακώνουν ακόμα τα φύλλα των περασμένων χρόνων. 

Χωρίς να θέλω να προδώσω τα μυστικά του βιβλίου, αναφέρω συντομογραφικά πως πρόκειται για την ιστορία ανθρώπων που ανακαλύπτουν ή εκτυλίσσουν τις προσωπικότητές τους στο ευρύ πεδίο δράσεων, αντιδράσεων και αλληλεπιδράσεων, το οποίο δημιουργείται από έναν ανομολόγητο νεανικό έρωτα, έναν βιασμό, έναν πατέρα αμήχανο και απόντα, μιαν απερίσκεπτη μάνα με κλεμμένη ζωή, έναν διεφθαρμένο προστάτη, έναν εκδικητικό εραστή και μυστικά που καλύπτονται για χρόνια, προκειμένου να μην προκληθεί η κοινωνία, μια κοινωνία υποκριτική και απούσα, ρατσιστική και σιωπηλή, μια κοινωνία εντέλει εμπρηστική. Στο πλαίσιο της πλοκής, οι ήρωες -αρχικά άνθρωποι της διπλανής πόρτας- σύντομα μετατρέπονται σε τραγικά πρόσωπα που συναντώνται τυχαία και αναμετρώνται, φορείς των αναμνήσεών τους και των χρησμών που προαποφάσισαν τις ζωές τους άλλοτε.

Ο χρόνος του μυθιστορήματος, συμπίπτει με την ευαίσθητη περίοδο του τέλους της δεκαετίας του 1960 ως το 1982 και συμπεριλαμβάνει σημαντικά ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα που αναγιγνώσκονται έμμεσα, μεταξύ των γραμμών του κειμένου: δικτατορία, μεταπολίτευση, σοσιαλισμός. Και αστυφιλία, εγκατάλειψη της υπαίθρου, αντιπαροχές, απρόσωπη αισθητική των μεγαλουπόλεων. Και ξενιτιά, όνειρα, προσωπικές και πολιτικές ακυρώσεις, ανωνυμία.

Ήδη από την πρώτη σελίδα, τα πρόσωπα μού φάνηκαν γνωστά, σαν τα πρόσωπα ελληνικών ταινιών. Ασπρόμαυρων και έγχρωμων κωμωδιών, δραμάτων και μιούζικαλ, στις οποίες οι αναγνωρίσιμοι χαρακτήρες διαπλέκονται στατικοί ή εξελισσόμενοι, βάσει ενός αναμενόμενου μοντέλου δράσης-αντίδρασης. Ταινιών κοινωνικών, στις οποίες οι ιστορικές συνθήκες αποσιωπώνται, διότι τις υπαινίσσονται ο τρόπος που μεταφέρουν οι ήρωες την εφημερίδα στο σπίτι, τα βλέμματα των ανθρώπων, οι ανεξίτηλες διαφημίσεις στους τοίχους. Ταινιών που λειτουργούν ως ηθογραφικές αναφορές της κοινωνίας των μεγαλουπόλεων.

Κεντρικό πρόσωπο ο Παναγιώτης Σπανός, τη ζωή του οποίου παρακολουθούμε από την εφηβική του ηλικία: ένα τραυματισμένο κι απρόσιτο αγρίμι, αυτοκαταστροφικός εξαιτίας του ανείπωτου θυμού της διαρκώς φευγάτης μάνας του αλλά και του δικού του θυμού, του μόνου εκφραστικού μέσου που του επετράπη να έχει, περιθωριοποιημένος, και εξ αυτού περιθωριακός, ενοχικός και υπερευαίσθητος. Ένα ποτηράκι που έσπασε σε 1.000 κομμάτια, όσες κι οι αιτίες της σιωπής του, επειδή υπήρξε παιδί ενός γάμου που εξαρχής βασίστηκε σε ανομολόγητα μυστικά και σε ανομολόγητες επιθυμίες. Ο φταίχτης του τίτλου ή καλύτερα ένας αμνός που θυσίασε η κοινωνία, φορτώνοντάς του τις δικές της αδικίες. Θύμα και θύτης, τιμωρημένος και τιμωρός δικαίων και αδίκων.

Ο Σωτήρης Σπανός, ο αδελφός του. Ένα αντικοινωνικό παιδί-ίσκιος στα 16 που τον συναντάμε. Ένας κυνικός ενήλικος και εξ αυτού επιτελικός στα δύσκολα: να τρέξει, να πληρώσει, να καλύψει, να φροντίσει, να υπηρετήσει το κοινωνικό προφίλ μιας ασύντακτης οικογένειας. Το σημαντικό μειονέκτημα με το οποίο εμφανίζεται στο βιβλίο, το τραύλισμα, στην πραγματικότητα αποτελεί ρυθμική υπόκρουση της απορυθμισμένης εξαρχής ζωής του και αντικατοπτρίζει τη συναισθηματική αναπηρία του, αν υποτεθεί ότι θα μπορούσε να έχει συναισθήματα έτσι όπως μεγάλωνε, στον ίσκιο του αξιοπρόσεκτου αδελφού του και στο περιθώριο της ζωής της μάνας του που άφηνε τη ζωή να περνά δίπλα της, αζήτητη.

Τα δύο μικρότερα αδέρφια: το Μαριώ και ο Κωστής που ουσιαστικά μεγάλωσαν στην Αθήνα, μετά την μετακίνηση της οικογένειας από τον γενέθλιο αλλά αδιέξοδο τόπο τους. Η Μαρία Σπανού που μεγάλωνε προστατευμένη από τις αποφάσεις της μάνας της, στο σαφώς οριζόμενο σπίτι της Αθήνας, όπου για πρώτη φορά άνθρωποι και ρόλοι φαίνονταν λειτουργικοί, μελετώντας τα σχολικά και μετέπειτα πανεπιστημιακά της μαθήματα και μαθαίνοντας τα μυστικά της κατακερματισμένης οικογένειάς της. Αν και η Μαρία μας απασχολεί λίγο, γνωρίζουμε αρκετά για να κατανοήσουμε γιατί κάθε φορά, όταν οι συνθήκες αλλάζουν, αλλάζει και το όνομά της: Μαριώ στην αρχή, την εποχή της αθωότητας, Μαρία, όταν μεγάλωσε απότομα, Μαίρη, για να δηλώσει ότι θα κατασκεύαζε μόνη της ένα μέλλον για την ίδια. Ονόματα-συνεκδοχές των εποχών που αλλάζουν. Κι ο Κώστας Σπανός, τον οποίο γνωρίσαμε μωρό στην Ευρυτανία και τον παρακολουθούμε ως άριστο μαθητή και ταυτόχρονα σιωπηλό μάρτυρα των τεκταινομένων στην Αθήνα. Αυτοί δεν απασχολούν τους συγγραφείς. Σαν να υπάρχουν για να τους ειπωθεί το παραμύθι της οικογένειας, όπως ο Κωστάκης και η Μαρία ακούνε τα παραμυθάκια στη ραδιοφωνική εκπομπή της Θείας Λένας.

Εύα Μαθιουδάκη & Κωστής Σχιζάκης

Επίσης κεντρικό πρόσωπο του βιβλίου, η όμορφη, εύπιστη και άτυχη Ελένη Σπανού, η οποία βίωσε την ανεπίτρεπτη αγάπη για τον εξάδελφό της, αλλά παντρεύτηκε υπό την πίεση της οικογένειάς τον βιαστή της, έναν σκληρό άνθρωπο, διαρκώς απόντα και περιθωριακό, που ουδέποτε κατανόησε πόσους ανθρώπους κατέστρεψε μ’ εκείνο τον αρχικό βιασμό. Η Ελένη υπήρξε ο πυροδοτικός μηχανισμός στη ζωή – παρανάλωμα του Παναγιώτη. Η δική της αδύναμη φωνή έγινε τραύλισμα στον λάρυγγα του Σωτήρη.

Δίπλα στους κεντρικούς ήρωες του βιβλίου, ο Χρίστος-άχρηστος πατέρας. Ο Ηλίας, ο εξάδελφος που αγαπήθηκε και προδόθηκε από την Ελένη, ένας άντρας που, χάνοντάς την, σαν να έχασε το ενδιαφέρον του για τις γυναίκες. Ο Μάκης, ο εκδικητικός εραστής που χειραγωγεί τον τιμωρό Παναγιώτη. Ο Μενέλαος, ένας καθωσπρέπει μικροαστός πάντα παρών αλλά αναξιόπιστος. Ο Πλάτων, φορέας των νέων ηθών της κομπίνας και του καμακιού. Ο Ανάργυρος, ένας Πόντιος Πιλάτος που θα επιθυμούσε να νίψει τας χείρας του αντί να ξιφουλκήσει για την αδελφή του, όταν χρειάστηκε, καθώς οι συγκυρίες είχαν απομακρύνει τα αδέλφια αυτά, μετατρέποντάς τα σε ρόλους. Η Χριστίνα, σύζυγος του Παναγιώτη, αθώα, δουλοπρεπής, με όνειρα παρμένα από ταινίες, ευκολόπιστη και αδαής, ανάπηρη εξ ορισμού στο κοινωνικό παιχνίδι. Η Αναστασία, μια παχουλή, οικεία γυναίκα, μια αγκαλιά με το αζημίωτο. Η Φανή, μια σκιά. Η Ξένη των ξένων ηθών, θύμα των περιστάσεων.

Οι μυθιστορηματικοί αυτοί ήρωες κουβαλάνε την προσωπική τους ιστορία, όπως κουβαλάνε και τα βάρη του παρόντος. Ενίοτε αφήνονται ολιγόλογα στη νοσταλγία ανθρώπων που αγάπησαν και έχασαν. Φορούν τις αναμνήσεις τους κατάσαρκα, σαν ριχτό φουστανάκι και αλλάζουν ενδύματα, κάθε φορά που ο ρόλος τους αλλάζει. Δεν γελάνε πια. Βασικά λυπούνται, χωρίς χιούμορ, ούτε καν μαύρο, για να διασκεδάσουν τη ζωή. Παρόλα αυτά μυθιστορηματικοί ήρωες της διπλανής πόρτας. Οι τυχαίες ζωές τους, οι επιθυμίες τους, οι αγωνίες τους σημαδεύονται από τις επίσης τυχαίες ζωές άλλων και από επιθυμίες εν πολλοίς κατασκευασμένες στο πλαίσιο μιας κοινωνίας που αναπτύσσεται πολλαπλασιάζοντας το καλό και το κακό βάσει ενός αρχετυπικού μοτίβου που εξελίσσεται χωρίς αλλαγές στο διηνεκές. Σαν γεωμετρικό σχήμα που όσο και να το μεγεθύνουμε επαναλαμβάνεται αυτούσιο, στο άπειρο. Φράκταλ. Από τη λέξη fractus που σημαίνει σπασμένος, κατακερματισμένος. Όπως ο Παναγιώτης κι ο αδελφός του. Όπως ο πατέρας τους. Όπως η ωραία Ελένη κι o Ηλίας. Όπως η Χριστίνα και ο αδελφός της. Όπως ο Μενέλαος και η Ξένη …

Κι έτσι, εν κατακλείδι, προτείνω το βιβλίο, θυμίζοντας εκείνη τη φράση του Καζαντζάκη που μας θέλει όλους υπεύθυνους για όλα. Σαν να μην υπάρχουν άλλοι για να μετατεθεί το φορτίο του κόσμου, παρά μόνο εμείς. Και προκαλώ, λοιπόν, να βρει κάποιος τους φταίχτες σ’  αυτήν την ιστορία, στην οποία οι καλές και οι κακές προθέσεις συνυφαίνονται, όπως τα λευκά και τα μαύρα σχέδια στο φουστάνι που φοράει η Ελένη, για να πάει στην κηδεία του κ. Κώστα, του μόνου ανθρώπου που έγραψε γι αυτήν ένα ποίημα. Θα ήταν, τελικά, πολύ απελευθερωτικό για τις δικές μας ενοχές να εντοπιστούν και να λιθοβοληθούν.

* Η Ειρήνη Γαβριλάκη είναι αρχαιολόγος (Εφορεία Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου), συγγραφέας