O κρυφός ήχος των πραγμάτων

Γράφει η Λίλια Τσούβα //

Ρομπέρτο Γκαρσία ντε Μέσα «Επιφάνεια επαφής» και «Ρητορική», μετάφραση Άτης Σολέρτη, εκδ. Βακχικόν

Η απόδοση στα ελληνικά των ποιητικών συλλογών «Επιφάνεια επαφής» και «Ρητορική» του  Ισπανού καλλιτέχνη Ρομπέρτο Γκαρσία ντε Μέσα, από τις εκδόσεις Βακχικόν, αποτελεί άλλη μία σημαντική ανακάλυψη της χώρας μας. Η ισπανική λογοτεχνία φαίνεται να ανθεί, ενώ η χώρα μας επιτέλους ξεφεύγει από το Λόρκα και λίγους ακόμη ποιητές και έρχεται σε επαφή με τη σύγχρονη ισπανική ποίηση.

Ο Ρομπέρτο Γκαρσία ντε Μέσα είναι μια πολυτάλαντη προσωπικότητα. Θεατρικός συγγραφέας και περφόρμερ, μουσικός, διηγηματογράφος, δοκιμιογράφος και ποιητής. Έχει πτυχίο στη Νομική και διδακτορικό στην Ισπανική Φιλολογία. Ειδικεύεται στο μοντερνισμό. Έχει εκδώσει μέχρι στιγμής 37 βιβλία. Έργα του έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά και τα γαλλικά, έχουν παιχτεί στο θέατρο και τον κινηματογράφο.

Στις συλλογές του «Επιφάνεια επαφής» και «Ρητορική» (μετάφραση Άτης Σολέρτη) ο ντε Μέσα επιλέγει το poème en prose, μια ένωση ποιητικού με πεζό λόγο και αφήνεται στο συνειρμό. Γράφει με τον επαναστατικό τρόπο των υπερρεαλιστών. Συνθέτει τολμηρές εικόνες, επιδίδεται σε παραδοξολογίες και αφηγείται όνειρα.

Με τα όνειρα εισερχόμαστε στον έσω κόσμο, γιατί ενώνουν το συνειδητό με το ασυνείδητο, πιστεύουν οι υπερρεαλιστές.

Να ονειρευόμαστε βυθισμένοι στην τρικυμία, στην ανάγκη για να ζούμε ή για να αποκρυπτογραφούμε τις αλλαγές, χωρίς μέτρο, χωρίς πειθαρχία, χωρίς να χρειάζεται να έχουμε δίκιο. Γιατί ένα όνειρο είναι ένα ατύχημα με τον άλλο κόσμο, μια ανολοκλήρωτη αναπνοή, γράφει ο ντε Μέσα.

Τα ποιήματα είναι ολιγόστιχα. Χαρακτηρίζονται από ένταση και αποφθεγματική διάθεση. Η επίδραση του θεάτρου είναι έντονη, από τους αρχαίους τραγικούς, έως τον Σαίξπηρ, το Μπέκετ, τον Κολτές, το Μπρεχτ. Η πλούσια παιδεία του επηρεάζει το έργο. Στις συνθέσεις του καθρεφτίζονται οι απόψεις των πιο σπουδαίων ρευμάτων της σκέψης, οι Προσωκρατικοί, ο Αριστοτέλης, ο Ντερριντά, ο Χάιντεγκερ, ο Λυοτάρ, ο Βιτγκενστάιν και άλλοι.

Με δυάδες αντιθέτων στήνει ένα γλωσσικό παιχνίδι που αποδεικνύει πως η γλώσσα φτιάχνει την πραγματικότητα και ότι η γνώση είναι σχετική. Ο τίτλος «Επιφάνεια επαφής» εξάλλου αυτό υποδηλώνει.

Η συλλογή εμπεριέχει πενήντα μικρές συνθέσεις με εικόνες εκρηκτικές. Η διάθεση είναι φιλοσοφική. Η γραφή ασθματική. Τα συναισθήματα αγωνιώδη. Συνεχή δίπολα αντιθέτων, εικαστική και θεατρική οπτική.

Με επισκέπτεσαι τα μεσάνυχτα,

χωρίς όνομα, χωρίς επάγγελμα,

χωρίς χρόνο.

Οι ζώνες σφιχτά δεμένες.

Εμπρός, χωρίς σταματημό.

Πονάει το κεφάλι μου,

όμως συνεχίζω λίγο ακόμα,

αφήνοντας τη λογική ή την καρδιά,

το σώμα σε κάθε σιωπή. 

Ναι, πλησίασε λίγο ακόμα.

Πλησίασε δίχως συμπόνια.

Διάβασέ μου τα διαγράμματα του ανέμου,

την κατεύθυνση, το αποτέλεσμα.

Πάρε το φως από το πλάνο.

Δώσε μου πίσω το πρόσωπο.

Τρέμεις από το κρύο.

Τρέμεις για μία λέξη.

Τρέμεις όταν σε κοιτώ.

Ρομπέρτο Γκαρσία ντε Μέσα

Οι περιγραφές είναι έντονα λυρικές. Οι αντιλήψεις νέο-ρομαντικές: η αλήθεια βρίσκεται στην αρμονία με τη φύση και την εξερεύνηση του εαυτού μας.

Κι είναι που συνεχίζω να πιστεύω στα άλογα που καλπάζουν άγρια πάνω στα σύννεφα. Και στα φεγγάρια που μου χτυπούν την πόρτα τα μεσάνυχτα. Και στις λέξεις που παίρνει ο άνεμος και που φυτεύονται στα άστρα και σου λένε: ας ονειρευτούμε λίγο ακόμα, μόνο λίγο ακόμα αυτή τη νύχτα.

Το σύμπαν, σύμφωνα με τον ντε Μέσα, περιστρέφεται ασταμάτητα και εντός του άνθρωποι με τα ίδια χείλη, γεννημένοι για τον ίδιο λόγο, που αναπνέουν τον ίδιο αέρα και αγγίζουν με τα ίδια χέρια, αναζητούν με παρόμοια ένταση την ομορφιά και προσπαθούν να φτάσουν την αλήθεια. Όμως όλα φεύγουν με ταχύτητα. Ο ρυθμός των σκέψεων είναι ξέφρενος και απομένει η ποίηση να μας επηρεάζει σαν την έκλειψη.

Ο έρωτας είναι τυφλός, κάποιες φορές. Κι όταν παύει να είναι, πονάνε τα μάτια.

Το σήμερα γυρίζει σαν ένα ασταμάτητο πλυντήριο.

Οι συνειρμοί πηδούν αυτόματα σαν από όνειρο. Το σώμα, η μνήμη, η λήθη, η σιωπή, το χθες, το σήμερα, το αύριο.

Εγώ γεννήθηκα για να καώ μέσα σε ένα αστέρι,

σ΄ αυτό με τα άπειρα χέρια, όχι σε κάποιο άλλο.

Εγώ γεννήθηκα για να καθρεφτιστώ σε αυτό και να πεθάνω

ενώ μου ψιθυρίζεις στο αυτί τις αιώνιες λέξεις.

Εγώ γεννήθηκα για τον ίδιο λόγο που γεννήθηκες κι εσύ:

για να με ανακαλύψω μέσα στα άστρα που αυτοκτονούν.

Η ομορφιά είναι απαραίτητη, όπως θα ψάχναμε το δρόμο προς το σπίτι μας. Η ζωή είναι γιορτή, με τα λάθη της και τα σωστά. Όμως η ανάγκη για μέτρο βασική.

Κι είναι που όλα μοιάζουν να αποτελούνται από μικρά άλματα. Όμως ποιος ελέγχει την ισορροπία; Πόσο δύσκολο είναι να πορεύεσαι με το χαμόγελο των αθανάτων. Όχι. Η ζωή απαιτεί μια πορεία χωρίς σταματημό και να γαντζώνεσαι γερά σε εκείνη. Κάποιος πρέπει να κρατάει το τιμόνι γιατί έχουμε μεθύσει από κατάπληξη.

Στη δεύτερη συλλογή, με τίτλο «Ρητορική», τονίζεται η σημασία της ετεροθεσίας και της διαλεκτικής. Ο τίτλος παραπέμπει στη «Ρητορική του Αριστοτέλη». Η «Ρητορική» και η «Ποιητική» βρίσκονται πολύ κοντά. Εμπεριέχουν και οι δύο το στοιχείο της μίμησης και αποβλέπουν στη συναισθηματική διέγερση των θεατών. Όμως η Ρητορική συχνά συγχέεται με τη ρητορεία, τον κούφιο λόγο.

Οι 12 ποιητικές συνθέσεις του ντε Μέσα παραπέμπουν στο ζήτημα της σχετικότητας της αλήθειας και του χρόνου – συνδετικό θεματικό κρίκο με τη συλλογή «Επιφάνεια επαφής». Διατυπώνεται προβληματισμός για τη δημαγωγική πρακτική στην τέχνη.

Δεν είναι λογοτεχνία, όχι. Δεν είναι τέχνη. Είναι δημαγωγία, γράφει.

Οι απαντήσεις στα ερωτήματα δίνονται από το συναίσθημα και την ποιητική ρητορική, σύμφωνα με τον υπερρεαλισμό.

Πρέπει να μπει σε δεύτερη μοίρα η λογική και να αφουγκραστεί κανείς διαφορετικά.

Η Επιστήμη είναι ένα μεγάλο αφήγημα. Ο μεταμοντερνισμός δεν πιστεύει στα μεγάλα αφηγήματα. Επικροτεί την αποσπασματικότητα και τον πλουραλισμό. Τα γλωσσικά παιχνίδια που παίζει ακατάπαυστα ο ποιητής ταυτίζονται με τη μεταμοντερνιστική αντίληψη για μια πραγματικότητα που είναι αυτάρκης και για μια αλήθεια που είναι σχετική. Αυτό που έχουμε όλο κι όλο είναι το παιχνίδι. Δεν υπάρχει υπερβατική πραγματικότητα πίσω από αυτό.

Οι άνθρωποι, σαν τον Βλαντιμίρ και τον Εστραγκόν, στο έργο του Μπέκετ «Περιμένοντας τον Γκοντό», έχουν δυσκολίες να δεχθούν αυτή τη μεταμοντέρνα αντίληψη ότι το παιχνίδι είναι αρκετό. Επιθυμούν την ασφάλεια των μεγάλων αφηγήσεων. Παγιδευμένοι στο μοντερνιστικό στάδιο κατατρύχονται από τη νοσταλγία για τη χαμένη πληρότητα του παρελθόντος. Αυτή είναι η παρωδία ενός μετα-λόγου της φιλοσοφίας.

Το λαμπερό αμάλγαμα ανάμνησης και επιθυμίας που συνθέτει ο ποιητής στη «Ρητορική» αποδομεί την ιδέα ενός ενοποιητικού τέλους της ιστορίας και ενός ενιαίου υποκειμένου. Δεν υπάρχουν δεδομένα παρά μόνον ερμηνείες. Το καλύτερο στο οποίο μπορούμε να ελπίζουμε είναι μια σειρά από μικροαφηγήσεις προσωρινές, συγκυριακές και σχετικές.

Η ζωή μια χορωδία από νοσταλγίες.  Ο ποιητής μια σκιά με μαστίγια αντί για χέρια. Ένα τεράστιο θέατρο όπου αναδημιουργείται η ψυχή των πραγμάτων, όπου σχεδιάζονται οι συντεταγμένες, οι αύξουσες και οι φθίνουσες, όπου τα χάσματα συνυφαίνονται με το χάος των σκέψεων στην πορεία, όπου κάθε εικόνα είναι καρπός ενός συγκεκριμένου και ιερού συναισθήματος.

Ο ισπανός ποιητής Ρομπέρτο Γκαρσία ντε Μέσα περπατά και χορεύει με λέξεις. Στις συλλογές του «Επιφάνεια επαφής» και «Ρητορική», ακούγεται ο ήχος της σχετικότητας των πραγμάτων και ο χρόνος, που τρέχει ασταμάτητα, σαν εργοστάσιο από όγδοα, τυλιγμένα σε μια εκκωφαντική σιωπή που πληγώνει. Είναι ο κρυφός ήχος των πραγμάτων, η κρυφή σιωπή των πραγμάτων. Η ελεγεία κάθε εαυτού.

Βιβλιογραφία :

Peter Barry, Γνωριμία με τη θεωρία, μετάφραση Αναστασία Νάτσινα, εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2013.

Νάσος Βαγενάς, «Γύρω από τις αρχές του ελληνικού μοντερνισμού». Η ειρωνική γλώσσα. Κριτικές μελέτες για τη νεοελληνική γραμματεία, Στιγμή, Αθήνα 1994, 81-82.

Κωσταρά, Ε. (2007). Ο “έλεος” και ο “φόβος” στο έργο του Αριστοτέλη (σσ. 48-74). Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Εργασία. Πανεπιστήμιο Πατρών.

Ιωάννα Α. Ναούμ, «Η ποίηση έξω από τον στίχο. Ορισμένες παρατηρήσεις γύρω από το διπλό παράδειγμα των Spleen de Paris του Baudelaire και των τελευταίων πεζών του Καρυωτάκη». Όσο κρατάει η ανάγνωση… Μια έκδοση αφιερωμένη στη μνήμη της Αντωνίας Κατσιαντώνη-Πίστα, Τυπογραφείο Θανάση Αλτιντζή, Θεσσαλονίκη 2005, 443-445.