Ένας άνθρωπος γεμάτος φως

Γράφει ο Γεράσιμος Δενδρινός //

1] Το εξώφυλλο του βιβλίου από τον Πατάκη

 

ΚΡΙΤΙΚΑ ΦΥΛΛΑ (αριθμ. 30): ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ, Τα «κρυμμένα» ημερολόγια, Οκτώβριος 1912 – Αύγουστος 1913, (Εισαγωγή-Επιμέλεια-Σχόλια: Νώντας Τσίγκας, Πατάκης 2021).

Β’ ΜΕΡΟΣ (Διαβάστε το Α’ ΜΕΡΟΣ)

2] Ο Ίων Δραγούμης το 1914, αρχείο ΑΣΚΣΑ

ΓΙΑΤΙ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΝ ΤΑ «ΚΡΥΜΜΕΝΑ» ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΙΩΝΟΣ ΔΡΑΓΟΥΜΗ;

Εκείνο που με συνδέει μ’ έναν τόπο δεν είναι το καλοκαίρι,

  είναι ο χειμώνας, και με τους ανθρώπους, οι λύπες της αγάπης…

Ίων Δραγούμης, Φύλλα ημερολογίου, τόμος ΣΤ’ (1918-1920)

Η εποχή του Δραγούμη χαρακτηρίζεται α) από την άνθιση των οθωμανικών ελληνικών κοινοτήτων εξαιτίας του Τανζιμάτ^[1], β) από την εμφάνιση εθνικιστικών ανταγωνισμών στα Βαλκάνια, λόγω της Εξαρχίας και την προσπάθεια του βουλγαρικού εθνικισμού να κυριαρχήσει βίαια τόσο στην Ανατολική Ρωμυλία όσο και στην οθωμανική Μακεδονία. Τα δυό αυτά οδήγησαν τον Δραγούμη και τους συνοδοιπόρους του^[2] στη σύλληψη της ιδέας για τη δημιουργία μιας ελληνοοθωμανικής ομοσπονδίας^[3]. Η ιδέα αυτή παρουσιάζει αρκετές αναλογίες με τις διακηρύξεις του Ρήγα Φεραίου, όταν δημοσίευσε στη Βιέννη την Χάρτα^[4]  της Ελλάδας. Χάρη στον Νώντα Τσίγκα, που ανέσυρε τα  ημερολόγια αυτά από την αφάνεια εκατό χρόνων, μας αποκαλύπτεται  το πνεύμα ενός ιδαλγού και οραματιστή, όπως του Ίωνα Δραγούμη, σε χρονική συγκυρία όπου η ιδιαίτερη θεώρηση ενός μεγάλου ομόσπονδου κράτους, σχηματισμένου μέσα στους κόλπους της οθωμανικής αυτοκρατορίας, μεταξύ Τούρκων και Ελλήνων, δύο λαών που είχαν κοινή ζωή, θα έσωζε ίσως από την κακοδαιμονία της αντιπαράθεσης και διαμάχης μεταξύ των δύο κρατών, που στις μέρες μας ακόμη συνεχίζεται με τη μορφή των ατέρμονων διεκδικήσεων από τη μεριά των Τούρκων στη θάλασσα του Αιγαίου.

Σίγουρα, ένα ρομαντικό πνεύμα είναι μοιραίο να περιπέσει σε λάθη και αντιφάσεις, όμως η σκέψη του, ύστερα από τόσα χρόνια, παραμένει επίκαιρη με τον συναισθηματισμό για τις ευαίσθητες κοινωνικές δομές των λαών που λείπει από τον σύγχρονο πολιτικό κόσμο. Με την έκδοση των «Κρυμμένων» Ημερολογίων διευκρινίζεται μια Ιδεολογία πρωτοφανούς σύλληψης με πολύτιμες διαπιστώσεις που, έστω κι αν δεν ισχύουν για τους επιστήμονες της ιστορίας και της πολιτικής, παραμένουν ωστόσο πάντα επίκαιρες, ως εμψύχωση τουλάχιστον, σε καιρούς πολιτικού και πολιτιστικού μαρασμού. Από τα ημερολόγια αυτά πληροφορείται επαρκώς ο αναγνώστης για την (εθνιστική) Ιδεολογία του Δραγούμη, όπως:

           (α) Το Ελληνικό  Έθνος  είναι πολύ ευρύτερο χρονικώς, τοπικώς και πληθυσμιακώς του Κράτους και πως το Κράτος  μοναδικό σκοπό υπάρξεως έχει την υπηρεσία του Έθνους. Το Έθνος (και κάθε έθνος της γης) σκοπό έχει την δημιουργία και καλλιέργεια πολιτισμού (σε ειρηνική άμιλλα με τα άλλα έθνη),

            (β)  Η Ελληνική φυλή  διατήρησε τον ιδιαίτερο χαρακτήρα και τη συνείδησή της κατά την διάρκεια των χιλιάδων ετών της ιστορίας του Ελληνικού Έθνους, ο ίδιος όμως δεν αρνείται ούτε και θεωρεί αρνητικές τις ξένες φυλετικές προσμίξεις («ανακατώματα» τις ονομάζει), μόνον όταν δεν είναι τόσες και τέτοιες που να διαλύουν την ταυτότητα της «φυλής», αλλά αντιθέτως αφομοιώνονται γόνιμα από αυτήν. Όταν δε ολοκληρωθεί αυτή η γονιμοποιός αφομοίωση και η φυλή κατασταλάξει τότε θα είναι και πάλι, μια  καθαρή φυλή, διαφορετική και μάλιστα νεαρή και γεμάτη ζωντάνια, όμως η ίδια πάντοτε, εάν δεν έχει χάσει στο μεταξύ την ψυχή της. Ο καθηγητής Κων. Απ. Βακαλόπουλος υποστηρίζει πως το Εγώ, το Έθνος, η Φυλή του και ο Ελληνισμός είναι έννοιες ταυτόσημες για τον Δραγούμη που αισθανόταν τον εαυτό του σαν κύτταρο του ελληνισμού. Ταυτίζεται όχι μόνον με το Έθνος, αλλά και με την ελληνική φύση (ίσως ακόμα περισσότερο κι από τον φίλο του Περικλή Γιαννόπουλο) ^[5].

      (γ) ότι ο Δραγούμης αντιμάχεται με πάθος την «ελλαδική πολιτική των προσθηκών», την οποία κοντόφθαλμα, όπως υποστηρίζει, ακολουθεί το ελληνικό κράτος, αρπάζοντας το πολύ-πολύ κάποιο «κόκκαλο» και αδιαφορώντας για τον πολύ ευρύτερο εκτός συνόρων ελληνισμό. Έτσι έρχεται σε οξεία σύγκρουση με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, θεωρώντας ότι ο Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος (1912-13) είχε ακριβώς αυτό το αποτέλεσμα^[6]. Σε αντίθεση πάντοτε με την «πολιτική των προσθηκών», ο Δραγούμης, με τον ξεχωριστό φίλο του Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη και άλλους ιδρύουν στην Πόλη την Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως,   αμφιταλαντευόμενοι μεταξύ των δύο μεγαλοϊδεατικών οραμάτων, της  «Ανατολικής αυτοκρατορίας» και της  «πολιτικής ένωσης της φυλής»  προσβλέποντας είτε σε μια ομοσπονδία Εθνοτήτων μέσα στους κόλπους της Οθωμανικής (συγ-) κυριαρχίας κατά τα πρότυπα της  Βυζαντινής Αυτοκρατορίας είτε σε στενή συνεργασία και τελικώς απελευθέρωση ολόκληρου του ελληνισμού και συγκρότηση ενός μεγάλου ελληνικού κράτους που θα συμπεριλάβει ολόκληρο το έθνος («τον μέσα» και «τον έξω» ελληνισμό). Όμως η εκτουρκιστική πολιτική των Νεοτούρκων ωστόσο σύντομα θα τους αναγκάσει να στραφούν στην πολιτική  της  μελλοντικής «ενώσεως της φυλής».

(δ) για την αξία της Παράδοσης: Ο Δραγούμης υπερασπίζεται τη Δημοτική Παράδοση, τη Δημοτική Γλώσσα και αντιμάχεται το Λογιοτατισμό-Σχολαστικισμό και την Αρχαιοπληξία. Η δημοτική παράδοση κατά τον Δραγούμη είναι ο ζωογόνος  «χυμός του δέντρου»  του Ελληνισμού,  «ο εσωτερικότερος και γνησιότερος κρίκος που μας συνδέει με τους παλιότερους ελληνικούς πολιτισμούς όλους». Σε αυτό το πλαίσιο της ελληνικής παράδοσης ο Δραγούμης εντάσσει και την  Ορθοδοξία. Μολονότι ο ίδιος δεν πιστεύει στην ύπαρξη αθάνατης ψυχής^[7] ανεξάρτητης από το  σώμα  και μπορεί να χαρακτηριστεί μάλλον ως άθεος ή αγνωστικιστής, δεν τον διακρίνει μεν καθόλου η ορθόδοξη πνευματικότητα, και στηλιτεύει κάποτε καυστικά τις όποιες πολιτικές ολιγωρίες ιεραρχών της εκκλησίας, αλλά τελικά υπερασπίζεται την Ορθοδοξία ως συνεκτικό ιστό, στήριγμα πνευματικό και πολιτικό, βασικό στοιχείο της παραδόσεως και του κοινοτικού πολιτισμού του Ελληνισμού.

      ε) Κοινοτισμός: Για τον Δραγούμη, θεμέλιο της πολιτικής οργάνωσης, σύμφυτη με την πολιτική παράδοση και τον χαρακτήρα των Ελλήνων, είναι η κοινότητα. Σημειώνει: «Ο ελληνισμός είναι μια οικογένεια από κοινότητες. Το έθνος μας ολάκερο πάλι με κοινότητες πρέπει να κυβερνηθεί, και μόνο με κοινότητες θα προκόψει» και: «Όπου βρεθούνε δέκα Ρωμιοί φτειάνουν κοινότητα. Συνάζουν πρώτα χρήματα για την εκκλησιά. Άμα τη χτίσουνε φέρνουν παπά. Έπειτα και τις γυναίκες τους. Ύστερα, με τους δίσκους της εκκλησιάς, συνάζουν χρήματα και φτειάνουνε σκολειό. Τέλος φέρνουνε δάσκαλο για τα παιδιά τους – και νά την η κοινότητα».

(στ) Ο Δραγούμης, ύστερα από μια μακρά πορεία εσωτερικού προβληματισμού θα καταλήξει, κατά τα χρόνια της εξορίας του (1917-1920) —που θα είναι και τελευταία της ζωής του— στο συνδυασμό  Εθνικισμού,  Σοσιαλισμού  και Ανθρωπισμού^[8]. Γράφει χαρακτηριστικά ο ίδιος στο ημερολόγιό του (18 Μάρτη 1919) : «Τι είμαι; εθνικιστής; κοινωνιστής; όλ’ αυτά αλλά προπάντων άνθρωπος» […] «Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός σοσιαλιστής. Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός πατριώτης. Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να νοιώσω τον εαυτό μου άτομο. Από άνθρωπος μιας τάξης με ορισμένα συμφέροντα τάξης, γίνομαι σοσιαλιστής με την πλατιά έννοια, και θέλω μια καινούρια οικονομία της κοινωνίας μου και των άλλων κοινωνιών. Από στενός πατριώτης, γίνομαι εθνικιστής, με τη συνείδηση του έθνους μου και όλων των άλλων εθνών, γιατί οι διαφορές των εθνών πάντα θα υπάρχουν, και έχω τη συνείδησή τους και χαίρομαι που υπάρχουν αυτές οι διαφορές, που με τις αντιθέσεις τους, με τις αντιλήψεις τους, υψώνουν την ανθρώπινη συνείδηση και ενέργεια. Από άτομο γίνομαι άνθρωπος.» ^[9]

Έλληνες βουλευτές στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο μετά την επανάσταση των Νεοτούρκων

Τα ΕΛΤΑ τίμησαν τον Ίωνα Δραγούμη το 2020 για τα 100 χρόνια από τη δολοφονία του.

Ο ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ ΣΗΜΕΡΑ. Στη σημερινή εποχή της απαιδευσίας της πολιτικής ορθότητας, της εργαλειοποίησης της ιστορίας και της εύκολης κι επιπόλαιας εξαγωγής συμπερασμάτων, η εθνικιστική αποδόμηση του Δραγούμη από τους σύγχρονους ιστορικούς, χωρίς να υπολογίζεται ο άκρατος συναισθηματισμός ενός απέραντα γοητευτικού και συγκροτημένου ανθρώπου, έγινε πια γεγονός. Ως άνθρωπος υπήρξε ασυμβίβαστος, μήτε προτίμησε, ως γιος πρώην πρωθυπουργού και διακριτό μέλος της Αστικής κοινωνίας των Αθηνών, την ευκολία του βολέματος με τις υψηλές γνωριμίες^[10], ενώ τα ικανά του προσόντα θα μπορούσαν να τον αναδείξουν αργότερα σε ηγετική μορφή των αντιβενιζελικών. Όμως δεν το έκανε. Εγκατέλειψε τα σαλόνια, την τρυφηλή και ακύμαντη ζωή της Αθήνας για τα βουνά της Μακεδονίας, παρέμεινε αθεράπευτα ρομαντικός και πολιτεύτηκε ανεξάρτητος, χωρίς ποτέ τελικά να προσεγγίσει το περιβάλλον του βασιλιά Κωνσταντίνου προς ίδιον όφελος. Οι νεότεροι όμως ιστορικοί, ίσως κοιτάζοντας τον με γυαλιά σημερινά, του απέδωσαν χαρακτηρισμούς και τον «τοποθέτησαν» με επιπόλαιο και περιφρονητικό τρόπο. Ο ρομαντισμός και η ιδεολογία του, στην εποχή όπου κυριαρχούσε η παντοδυναμία του σωτήρα Ελευθέριου Βενιζέλου, ίσως του κύριου υπεύθυνου της Μικρασιατικής Καταστροφής, δεν μπορούσαν να συγκριθούν με τον πρωτότυπο μη κατακτητικό, επεκτατικό μεγαλοϊδεατισμό και τους αγώνες ενός Δραγούμη. Ο Θ. Βερέμης τον οικτίρει εσχάτως ως «καημένο», οι Γ. Σεφέρης, Γ. Σαββίδης, Γ. Μαυρογορδάτος τον κρίνουν ως «υπερεκτιμημένο», ενώ ο Κώστας Βάρναλης πίστευε ακραδάντως πως άμα ζούσε  «ο Δραγούμης θα γινόταν φασίστας»…  «Πρωτοφασίστα» τον χαρακτηρίζει και ο αυτόκλητος βιογράφος του Γιάννης Μάζης παρασυρόμενος από τις απόψεις του Σπύρου Μαρκέτου και της Ρένας Σταυρίδου-Πατρικίου, ενώ «αποτυχημένο» τον θεωρεί ο Γ. Δασκαλάκης κ.ο.κ. Προβαίνοντας σε έναν αυθαίρετο συγκερασμό όλων των παραπάνω ο ερευνητής -συγγραφέας Θρ. Παπαστρατής γράφει με ανοίκεια σιγουριά: […] Σε άλλα σημεία του έργου του, ο Δραγούμης, δυστυχώς, αναδεικνύει με τα γραπτά του τον αντισημιτισμό της εποχής, από τον οποίο σαφώς ο ίδιος διακατεχόταν, αγγίζοντας τα όρια του πρώιμου φασισμού.[…] εν τέλει οι θεωρίες του Δραγούμη για τον δήθεν αντιστρατιωτισμό τους [εννοεί: των Εβραίων της Αλεξανδρούπολης], ήταν ανυπόστατες και σαχλές […] Ο αντισημιτισμός εμφανίζεται στα περισσότερα από τα έργα του Δραγούμη^[11]. Άλλα επίθετα που συνοδεύουν εμφατικά τον Δραγούμη είναι τα κάπως μετριοπαθή: «αντιφατικός»,  «αμφιλεγόμενος», «ανορθολογιστής» και «πατέρας του ελληνικού εθνικισμού». Άλλοτε βέβαια, σε κείμενα που αγγίζουν τα όρια του λίβελλου, η απαξίωση θριαμβεύει: […] Ο Δραγούμης δεν μπορεί να κριθεί ως διανοούμενος γιατί ο ίδιος θεωρεί ότι του λείπουν εκείνες οι αναγκαίες γνώσεις για να κατανοήσει τη λειτουργία των κοινωνιών. […] Δεν μπορεί να κριθεί ούτε ως ένας ονειροπόλος ιδεαλιστής, γιατί ο ίδιος πάλι εκτός από μαχόμενος διπλωμάτης είναι, αλλά και δηλώνει, «πολιτικός» […] Για τον Δραγούμη «λαός» στα κείμενά του, είναι μόνο οι μοναρχικοί παλαιοελλαδίτες. Καμιά λέξη συμπάθειας δε θα γραφτεί για τα άτυχα εκείνα θύματα του Διχασμού, που η πολιτική των Νεοτούρκων είχε οδηγήσει ως πρόσφυγες και ικέτες στην ελεύθερη Ελλάδα. […] Ο Δραγούμης έφυγε, άδικα, νωρίς!  Δεν πρόλαβε να δει τη Μεγάλη Καταστροφή [ο συγγραφέας του άρθρου εννοεί τη Μικρασιατική Καταστροφή] που προκάλεσε η πολιτική που και ο ίδιος υποκίνησε^[12]. Και βέβαια αφθονούν και τα προσεκτικότερα όπως: ιδιόρρυθμος στοχαστής, ιδιόρρυθμος εθνικιστής, κλπ. Τα ανθολογημένα παραπάνω αποτελούν συχνότατα απόψεις «εγκρίτων», «δοκίμων», «επαϊόντων» και «καταξιωμένων». Όμως διόλου δεν διαφοροποιούνται από τις αυθαίρετες γνώμες ανθρώπων που δεν έχουν μελετήσει επαρκώς τα ημερολόγια του Δραγούμη, κάτι που επιμελέστατα έπραξε ο Νώντας Τσίγκας, χαρίζοντάς μας αυτό τον τόμο-υπόδειγμα μελέτης ακόμα και για τους ιστορικούς της φήμης, αποδομώντας μία προς μία τις επιπόλαιες διαπιστώσεις τους με τα πολύτιμα στοιχεία που επισυνάπτει στη θαυμάσια αυτή έκδοση του «Πατάκη». Κι όσο για μας, αυτό που ευχόμαστε είναι να συνεχίσει με την ίδια στοχαστική και επιστημονική  του εμβρίθεια και στα υπόλοιπα ανέκδοτα Ημερολόγια^[13] του σπουδαίου αυτού ανθρώπου.

Επιστολικό δελτάριο του Περικλή Γιαννόπουλου προς τον Ίωνα Δραγούμη στην Κωνσταντινούπολη (1908) -Τμήμα Αρχείων/ΑΣΚΣΑ.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΣΧΟΛΙΑ

^[1] Ο όρος Τανζιμάτ περιγράφει μια σειρά από μεταρρυθμίσεις (από Τούρκους πολιτικούς και αξιωματούχους και από τις Μεγάλες Δυνάμεις) με στόχο την αναδιοργάνωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σε επίπεδο διοίκησης, οικονομίας, θρησκευτικής ελευθερίας και σχέσεών της με τους υπηκόους της. Τοποθετείται χρονικά στο διάστημα 1839–1856. Η λέξη Τανζιμάτ, στην οθωμανική διάλεκτο σημαίνει αναδιοργάνωση, ενώ για τους δυτικούς, που συνέβαλαν σε αυτές τις αλλαγές, ερμηνεύτηκε ως εκσυγχρονισμός. Πρωτοπόροι του Τανζιμάτ θεωρούνται οι Σουλτάνοι: Σελήμ Γ΄, Μουσταφά Δ΄, ο Μέγας Βεζίρης Μουσταφά Ρεσίτ πασάς, επίσης ο Αμπντούλ Μετζίτ Α΄, ο Αμπντούλ Χαμίτ Β΄,  καθώς και ο Πατριάρχης Γρηγόριος ΣΤ΄, το έργο των οποίων συνέχισε ο Κεμάλ Ατατούρκ, στη νεοσύστατη Τουρκία. Βασικά διατάγματα (φιρμάνια) του Τανζιμάτ ήταν α) το  Αυτοκρατορικό Διάταγμα του Ροδώνα (1839), και β) το Διάταγμα της Εμπέδωσης των Μεταρρυθμίσεων (Ισλαχάτ Φεμανί ή  Χαττ-ι-Χουμαγιούν) του 1856. Το των  Νεοτούρκων  το  1908  στη  Θεσσαλονίκη δεν αποτελεί παρά εκδήλωση των μεταρρυθμιστικών εκείνων ομάδων που συνέχισαν να υφίστανται και μετά το τέλος του φιλελεύθερου διαλείμματος.

^[2] Αθανάσιος Σουλιώτης-Νικολαΐδης, Γ. Μπούσιος, Α.Χ. Χαμουδόπουλος κ.α.

^[3] Η μυστική «Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως» αποτελούσε τον κυριότερο φορέα έκφρασης των ιδεών αυτών. Ήδη από το ιδρυτικό έτος (1908) γίνονται οι πρώτες επαφές των Δραγούμη και Σουλιώτη-Νικολαΐδη με τον φιλελεύθερο πρίγκηπα Σεμπαχεδίν Φετλή Μπέη μέσω του Πολιτικού Συνδέσμου του Πέρα που βρισκόταν πλήρως υπό τον έλεγχο της οργάνωσης.

^[4] Η Χάρτα του Ρήγα  ή  Χάρτα της Ελλάδος  είναι μεγάλων διαστάσεων χάρτης, που απεικονίζει τον ελλαδικό χώρο και την ευρύτερη περιοχή της Βαλκανικής χερσονήσου νότια του Δούναβη. Πρόκειται για ένα από τα πιο σημαντικά έργα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, έργο του  Ρήγα Βελεστινλή (1757-1797) και το πιο σημαντικό δείγμα της ελληνικής χαρτογραφίας της προεπαναστατικής περιόδου. Αποτελείται από δώδεκα φύλλα, διαστάσεων το καθένα περ. 50Χ70 εκ. και τυπώθηκε το 1796-97 στη Βιέννη.  Η Χάρτα περιλαμβάνει επιπλέον δέκα επιπεδογραφίες  (τοπογραφικά σχέδια) αρχαίων πόλεων, 162 αρχαία και μεσαιωνικά νομίσματα, έναν κατάλογο σοφών και ηγεμόνων της περιοχής και ποικίλες συμβολικές παραστάσεις και σχόλια που αντλούνται από την Ελληνική Ιστορία και Μυθολογία. Ο χρόνος που απαιτήθηκε για να προετοιμαστεί η Χάρτα εκτιμάται από έξι μήνες έως κάποια  χρόνια, και συνέβη πριν την άφιξη του Ρήγα στη Βιέννη τον Αύγουστο του 1796 ή κατά τη διάρκεια της παραμονής του εκεί. Την εποχή που ο Ρήγας ξεκινά να φτιάχνει την Χάρτα, η επιστημονική χαρτογραφία στην Ευρώπη είχε σημειώσει μεγάλη πρόοδο, κυρίως στις στρατιωτικές της εφαρμογές. Τα χαρτογραφικά πρότυπα που χρησιμοποιεί ο Ρήγας είναι τα διαδεδομένα, κυρίως γαλλικά, και ιδιαίτερα οι χάρτες της σχολής του μεγάλου χαρτογράφου Γκιγιόμ Ντελίλ, που κυριαρχούν στην ευρωπαϊκή χαρτογραφία τον 18ο αιώνα, καθώς και οι επανεκδόσεις τους. Η Χάρτα δεν είναι πρωτότυπο προϊόν, καθώς ο Ρήγας χρησιμοποίησε άλλους προγενέστερους χάρτες, εμπλουτίζοντας τους. Εντός της Χάρτας ο Ρήγας παρέθεσε έως και τέσσερα τοπωνύμια για κάθε οικισμό, συνολικά, περίπου 5.800 διαφορετικές ονομασίες. Για την ταύτιση και επεξεργασία των τοπωνυμίων, εκτός των χαρτών, ο Ρήγας χρησιμοποίησε αρχαιογνωστικά βοηθήματα, όπως τη  Γεωγραφία Παλαιά και Νέα  του  Μελέτιου Μήτρου  ή τη  Νεωτερική Γεωγραφία  των  Κωνσταντά  και  Φιλιππίδη, τον  Άτλαντα  του Ζαν Ντενί Μπαρμπιέ ντι Μποκάζ,  διάφορα νομισματικά εγχειρίδια, και προγενέστερους χάρτες, οι οποίοι περιείχαν νομίσματα ως διακόσμηση. Προσθήκες του Ρήγα εξάλλου είναι και ο αλφαβητικός κατάλογος σημαντικών ηρώων, φιλοσόφων, βασιλέων κ.ά. προσώπων της αρχαίας ιστορίας και ο χρονολογικός κατάλογος των ηγεμόνων που ξεκινά από τον Μέγα Αλέξανδρο και καταλήγει στον σύγχρονο σουλτάνο Σελίμ Γ΄, αναπαριστώντας έτσι τη σύνδεση του χώρου με το ιστορικό συνεχές και την ανθρώπινη δραστηριότητα, ανεξαρτήτως καταγωγής, καθώς και τα ιστορικά και μυθολογικά σχόλια δίπλα σε συγκεκριμένα τοπωνύμια, που αφορούν γεγονότα της αρχαίας και ρωμαϊκής κυρίως ιστορίας, αλλά και σύγχρονα συμβάντα, όπως τόπους γέννησης επιφανών προσώπων, σημαντικά μνημεία, ιστορικές μάχες και σημαντικά μνημεία της αρχαιότητας, συνθηκολογήσεις της  Υψηλής Πύλης  και κινήματα, πληροφορίες για τις φυσικές πρώτες ύλες ή τη βιοτεχνική παραγωγή κ.ά.

^[5] Ο Περικλής Γιαννόπουλος (Πάτρα 1869 – Αθήνα 8 Απριλίου 1910), καταγόταν από την αρχοντική κρητική, βυζαντινής καταγωγής, οικογένεια Χαιρέτη. Τελείωσε το  Α’ Γυμνάσιο Πατρών  το 1887  κι έπειτα παρακολούθησε μαθήματα Ιατρικής για ένα χρόνο στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και άλλα δύο χρόνια στο Παρίσι. Μετά τον θάνατο του πατέρα του εγκατέλειψε τις σπουδές του και πήγε για οκτώ μήνες στον αδελφό του στο Λονδίνο, όπου μελέτησε αγγλική και γαλλική λογοτεχνία. Όταν επέστρεψε στην Αθήνα, γράφτηκε στη Νομική Σχολή. Άρχισε από το 1894 να δημοσιεύει μεταφράσεις ποιημάτων των Ντίκενς, Πόε, Πιερ Λοτί,  Ουάιλντ,  Μποντλέρ,  Μιρμπό, Τελιέ, καθώς και δικά του «πεζά ποιήματα». Από το 1899 αρθρογραφούσε στις εφημερίδες Ακρόπολις, Το Άστυ, Εστία κ.ά. και στα περιοδικά Κριτική, Παναθήναια, Ο Νουμάς κ.ά., χρησιμοποιώντας ψευδώνυμα όπως Λωτός, Απολλώνιος, Νεοέλλην, Μαίανδρος, Θ.[= Θάνατος]. Κατήγγειλε τα αίτια της ελληνικής κακοδαιμονίας – προπαντός την ξενομανία, τον φραγκοραγιαδισμό όπως τον ονόμασε ο ίδιος. Το 1906 εξέδωσε ως αυτόνομο βιβλίο το Νέον Πνεύμα, και το 1907 την εκτενέστερη Έκκλησι προς το Πανελλήνιον Κοινόν – τα ιδεολογικά του μανιφέστα. Οι «περικλογιαννοπούλειες» ιδέες, όπως αποκλήθηκαν, προκάλεσαν αντιδράσεις στην Αθήνα της εποχής. Από άλλους θεωρήθηκε απλώς ρομαντικός και «ωραίος τρελός», από άλλους υβριστής, άλλοι όμως αναγνώρισαν την πρωτοτυπία του και εμπνεύστηκαν από αυτόν (ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, ο Άριστος Καμπάνης, ο Παύλος Νιρβάνας, ο Άγγελος Σικελιανός, ο Σπύρος Μελάς δημοσίευσαν πολύ εγκωμιαστικές κριτικές), ο Ίων Δραγούμης έγινε αδελφικός του φίλος, και αγωνίστηκε μετά τον θάνατο του Γιαννόπουλου να κάνει το όραμα του φίλου του πολιτική πράξη. Στις 8 Απριλίου 1910, ο Περικλής Γιαννόπουλος, όπως είχε προσχεδιάσει με κάθε λεπτομέρεια πολύ καιρό πριν, στεφανωμένος, καβάλησε το άσπρο άλογό του και μπήκε μαζί του στη θάλασσα του Σκαραμαγκά. Εκεί αυτοκτόνησε με μία σφαίρα στο κεφάλι. Προηγουμένως είχε κάψει πολλά ανέκδοτα έργα του (κατά μαρτυρίες μια εργασία περί της αρχιτεκτονικής, καθώς και διηγήματα φαντασίας), σημειώνοντας ότι αφού η «Ελληνική Φύσις» τα ενέπνευσε στον ίδιο, θα τα ενέπνεε και σε άλλους στο μέλλον. Το νεκρό σώμα του το έβγαλαν τα κύματα στην στεριά δέκα μέρες μετά. Ο θάνατος, ο τρόπος μάλιστα του θανάτου του Περικλή Γιαννόπουλου συγκλόνισε την κοινωνία και τον τύπο της εποχής περισσότερο από ότι τα έργα του όσο ζούσε. Για πολλές ημέρες δημοσιεύονταν λεπτομέρειες για τον τρόπο του θανάτου του, ενώ ποιητές όπως ο Παλαμάς, ο Σικελιανός, ο Μαλακάσης και η Μυρτιώτισσα του αφιέρωσαν ποιήματα. Ο Ίων Δραγούμης υπέθεσε πως ο Γιαννόπουλος, ως λάτρης του ωραίου, δεν ήθελε να γεράσει. Όταν η αυτοκτονία του γνωστοποιήθηκε, έγραψε: «Μου φαίνεται πως τώρα που έφυγε εκείνος, είναι ανάγκη να φορτωθώ όλα τα βάρη εκείνου. Και γι’ αυτό έχω πολλή δουλειά, πάρα πολλή δουλειά. Ούτε μια στιγμή της ζωής μου δεν πρέπει να χάσω.» Ο ψυχίατρος και λογοτέχνης Πέτρος Χαρτοκόλλης θεωρεί πως ο Γιαννόπουλος οδηγήθηκε στην αυτοκτονία εξαιτίας όλων μαζί των παρακάτω παραγόντων: Ένιωσε ότι έφθανε στην εξάντληση της καλλιτεχνικής του δημιουργίας, ότι δεν είχε άλλο τίποτε πια να προσφέρει πια, ούτε μπορούσε να αναμορφώσει την ελληνική κοινωνία, απογοητεύθηκε από τη μη ευόδωση με γάμο της ερωτικής σχέσης του με την Σοφία Λασκαρίδου, ζωγράφο και χειραφετημένη γυναίκα της εποχής και, τέλος, ως ρομαντικός, του ασκούσε έλξη ο θάνατος.

^[6] Αλλά και ο Ιωάννης Μεταξάς, στρατιωτικός σύμβουλος και υπασπιστής του Βενιζέλου από το 1910 μέχρι το 1915 και μέλος του Γενικού επιτελείου στους Βαλκανικούς Πολέμους, ομολογεί στο ημερολόγιό του, αποτιμώντας τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο: «Ο Πόλεμος αυτός που μας εδόξασε υπήρξε πολιτικώς λάθος». [Το ημερολόγιο Ι. Μεταξά, 4/17 Δεκεμβρίου 1912, σελ. 180 στο: Μεταξάς Ιωάννης, Το προσωπικό του ημερολόγιο, Τόμος  Δεύτερος, επιμέλεια Χ. Χρηστίδη, Πώληση: Βιβλιοπωλείο της Εστίας (Τυπογραφεία της Ελληνικής εκδοτικής Εταιρείας Α.Ε- εκμετάλλευση  Αλεξ. Φιλόπουλου),  Αθήνα 1951-1952].

^[7] Κλέων Παράσχος, Ο μηδενισμός του Ίωνος Δραγούμη, Νέα Εστία, τόμος 15ος, Ιανουάριος-Ιούνιος 1934, σ.σ. 392-395.

^[8] Η περίοδος που θα διαλέξει να συνομιλεί πλέον με τα έργα και τις ιδέες των Λέον Τολστόϊ, Αντρέ Ζιντ, Πιότρ Κροπότκιν, Μιχαήλ Μπακούνιν που τον επηρέασαν πολύ θα αρχίσει νωρίτερα. Καταλύτης για την περίοδο αυτή θα σταθεί η εξορία του στο Αιάκειο της Κορσικής.

^[9] Εγγραφή Μαρτίου 18, Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Φύλλα ημερολογίου, ΣΤ΄ Τόμος, εκδόσεις Ερμής, 1988, επιμ. Θ.Ν. Σωτηρόπουλος, σελ. 59.

^[10] Τα εντελώς αντίθετα βέβαια πιστεύουν ακόμα και …επιμελητές(!) των ημερολογίων του: […] Η ροπή του Δραγούμη προς τη δύναμη τον οδηγεί σε επιλογές φιλικών ή ερωτικών σχέσεων με ισχυρούς συντρόφους.  [Στο Εισαγωγικό σημείωμα στον Τόμο των καθηγητών Θ. Βερέμη- Ι. Κολιόπουλου,  επιμελητών του Δ΄ Τόμου, Φύλλα ημερολογίου 1908-1912, Ερμής 1985, σελ. ιδ΄]

^[11] Θρασυβ. Ορ. Παπαστρατής, Ιστορία των Εβραίων της Αλεξανδρούπολης, Χρονικά (έκδοση του Κ.Ι.Σ.Ε.) Μάιος -Δεκέμβριος 2019, σελ. 22,23.

^[12] Αγτζίδης Βλάσης: Aντινομίες και ανορθολογισμοί στο βωμό της «μικράς πλήν εντίμου Ελλάδος». [Στο αφιερωματικό ένθετο «Ίων Δραγούμης 90 χρόνια από τη δολοφονία του», εφημ. «Μακεδονία», Κυριακή 1.8.2010, σελ. 38[6] & 39[7].

^[13] Τα ημερολόγια της περιόδου 1902-1908 που αντιστοιχούν στα εννέα αδημοσίευτα Τετράδια 7-15 του Αρχείου Ίωνος Δραγούμη.

1917: Έλληνες εξόριστοι στο Αιάκιον της Κορσικής έξω από το ξενοδοχείο όπου έμεναν.

Ο Ίων Δραγούμης εξόριστος στην Κορσική (1917-1919) ανάμεσα στον πολιτικό Δημήτρη Γούναρη και στη σύζυγό του, Ειρήνη Πεσμαζόγλου

Επιστολή του Ίωνος Δραγούμη προς τον πατέρα του Στέφανο, όπου αναλύει το πρόβλημα της συστηματικής διείσδυσης των Βουλγάρων στη Μακεδονία, μέσω της δράσης των κομιτάτων (18 Οκτωβρίου 1903). Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, Τμήμα Αρχείων, ΑΣΚΣΑ

7 Αυγούστου 1903: Ο Ίων Δραγούμης στο Βογατσικό.