✔ Ελένη Χωρεάνθη: «Δεν αποφασίζεις να γράψεις ποίημα, όπως πας να κόψεις τα μαλλιά σου. Η ποίηση είναι δύσκολο άθλημα»

Συνέντευξη στην Ελένη Γκίκα //

 

«Η στάχτη είναι λίπασμα! «Μη λησμονάμε τους νεκρούς μας/Οι νεκροί μας λιπαίνουνε το χώμα», γράφει, και σοφά, ο Χωρεάνθης σε κάποιο παλιότερο ποίημα. Ζώντας το θάνατο πολύ αγαπημένων προσώπων, μέσα από το φάσμα του πένθους βλέπω φως κάθε πρωί. Τα τελευταία λόγια του πατέρα μου: «Είδα και σήμερα το φως, παιδί μου», με έχουν κάνει λίγο σοφή.» Η καινούργια ποιητική της συλλογή, «Σύνθεση σε ρε ελάσσονα», μας υπενθύμισε τα διαχρονικά θέματά της αλλά η Ελένη Χωρεάνθη κουβαλά πίσω της μεγάλο εργασιακό φορτίο, συγγραφικό, ποιητικό, εκπαιδευτικό, κριτικό. Την αναζητήσαμε να μας μιλήσει για την ποίησή της και για την ποίηση, για την λογοτεχνία στις μέρες μας και για τους συγγραφείς τα χρόνια της κρίσης.

«Μακάρι να μπορούσαμε να αλλάξουμε τον κόσμο γυρίζοντας μια σελίδα στην πολιτική ζωή του τόπου. Τα πάντα είναι «πολιτική πράξη». Όσες όμως πολιτικές σελίδες κι αν αλλάξουν, αν δεν αλλάξει η νοοτροπία των πολιτικών, αν δεν σταματήσουν να θεωρούν τον κόσμο ανεγκέφαλο, αν δεν σκέφτονται τι θα πουν πριν ανοίξουν το στόμα, γιατί όλα καταγράφονται, και αν δεν πάψουν να αποκαλούν ψεύτες οι μεν τους δε και να αυτοαπαξιώνονται, πώς να μιλήσουμε για πολιτισμό που έχει ως προϋπόθεση την ηθική, τον ανθρωπισμό, τον αλληλοσεβασμό, την ανθρωπιστική παιδεία;» θα αναρωτηθεί, τελικά, ελπίζοντας.

-Κυρία Χωρεάνθη, 64 βιβλία, ποιητικά, πεζά και διασκευές αρχαίων ελληνικών κειμένων, κριτικά σημειώματα, συμμετοχές σε επιτροπές βραβείων, βραβεία, τι σημαίνει για σας η 17^η  ποιητική σας συλλογή; Η ποίηση έρχεται όποτε θέλει ή όποτε εμείς το αποφασίσουμε;

Έρχεται όποτε θέλει και σε κάνει δέσμιό της για μια ζωή. Η ποίηση, όπως και κάθε ιδιαίτερη ικανότητα, είναι δωρεά της φύσης, δώρο Θεού, όπως θέλετε πέστε το. Ή το ’χεις στο κύτταρό σου το χάρισμα ή δεν το ’χεις. Από εκεί και πέρα όμως, αν δεν συμβάλει η γνώση, η παιδεία, η άσκηση, η μελέτη της Μεγάλης Ποίησης, η δωρεά μένει στα γεννοφάσκια της. Ο Σολωμός είπε: «….Σκέψου βαθειά και σταθερά  τη φύση της ιδέας (…). Εις αυτό θα ενσαρκωθεί   η πατρίδα και η πίστις (…). Ο θεμελειώδης ρυθμός του ποιήματος ας είναι από την αρχή ως το τέλος το κοινό και το κύριο, ριζωμένα και ταυτισμένα με τη γλώσσα…» Κι εμένα «Τη γλώσσα μου έδωσαν Ελληνική», κατά το ρήμα του Οδυσσέα Ελύτη. Η Παιδεία μου είναι Ελληνική. Η Ελληνική Ποίηση/Γραμματεία και η Εκκλησιαστική υμνογραφία είναι τα θεμέλιά μου στην έκφραση και τη γραφή. 59 ολόκληρα χρόνια γράφω ποιήματα. Τα πεζά μου στο σύνολό τους είναι κείμενα ποιητικά. Έτσι μου βγαίνει. Δεν πήγα σε σχολή, δεν με έμαθε κανένας να γράφω. Οι δάσκαλοί μου, μερικοί ήταν σοφοί, μου έδειξαν μονοπάτια: διάβαζα Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και Διονύσιο Σολωμό από το Γυμνάσιο. Δεν αποφασίζεις να γράψεις ποίημα, όπως πας να κόψεις τα μαλλιά σου. Η ποίηση είναι δύσκολο άθλημα.

-Η «Σύνθεση σε ρε ελάσσονα» που κυκλοφόρησε προσφάτως από τον Ζαχαρόπουλο, παρ’ ότι απολύτως προσωπική και αρκούντως βιογραφική και οντολογική, σε τι ακριβώς διαφοροποιείται από τη «Συνήθεια του αριθμού»; Θα τολμούσα να πω πώς είναι πιο… σωματική, η γυναικεία, η θηλυκή ανάγνωση του κόσμου…

Οι επισημάνσεις που κάνετε είναι καίριες. Με προκαλείτε, ωστόσο, να προβώ σε ερμηνεία της ποίησής μου. Έχοντας την εποπτεία του περιεχομένου των ποιητικών συλλογών μου (άλλωστε, σε σχέση με τα 59 χρόνια που με απασχολεί  ποιητικά «η –πρώτη και διαρκής– Ανάγνωση του Κόσμου και η Γραφή», δεν είναι πολλές), μπορώ να πω βάσιμα ότι έχει ενότητα, είναι ελληνοκεντρική και ανθρωποκεντρική. Υπάρχει  μια αρτηρία και η ροή της σκέψης λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος που ενώνει εσωτερικά τα επί μέρους. Γι’ αυτό τα βασικά θέματα που με  απασχολούν, επανέρχονται από ποίημα σε ποίημα, από συλλογή σε συλλογή, όπως συμβαίνει με την αρχιτεκτονική της ομηρικής Οδύσσειας, της οποίας τη χειρόγραφη μετάφραση του ποιητή Κώστα Χωρεάνθη έχω επιμεληθεί και ψηφιοποιήσει. Η υπόθεση του ανθρώπου, η θέση της γυναίκας στην κοινωνία, διαχρονικά, η μοίρα της, τα πάθη και τα παθήματά της, η πατρίδα ως έννοια και ως γεωγραφικός χώρος, η ανθρωπογεωγραφία της. Δεν είναι τυχαίο που οι τίτλοι των περισσότερων συλλογών και ποιημάτων μου είναι θηλυκές οντότητες. Στην πρόσφατη συλλογή η ποίηση λειτουργεί  ως κάθαρση, όπως στην αρχαία τραγωδία, είναι λυτρωτική. Η ζωή μου, άλλωστε, έχει τη δομή της τραγωδίας. Τώρα, όσον αφορά τη διαφορά της πρόσφατης συλλογής μου από την προηγούμενη, η «Σύνθεση σε ρε ελάσσονα» είναι πιο συγκεντρωτική, εστιασμένη σχεδόν αποκλειστικά στη γυναίκα, στο σώμα, έχει λίγο αποδεσμευτεί από το τραγικό, αναζητάει το φως, την ομορφιά της ζωής, τον έρωτα ως ιδανικό που εκφράζει το ποίημα «Ναυσικά», το οποίο κλείνει τον κύκλο μιας ολοκληρωμένης, τονισμένης «Σύνθεσης σε ρε ελάσσονα».

– Από το πρώτο ως το πρόσφατο βιβλίο σας, τι έχει αλλάξει και τι παραμένει όμοιο κι απαράλλαχτο; Τι απ’ εκείνα τα πρώτα που σας βασάνιζαν και θέλατε να τα ψάξετε και να τα εκφράσετε, μπορούμε να πούμε ότι παραμένουν συγγραφικές εμμονές σας;

Στην πραγματικότητα δεν έχουν αλλάξει οι βασικές δομές, που είναι τα θέματα και οι προβληματισμοί με αντικείμενο τον άνθρωπο και τη μοίρα του. Τα διαχρονικά προβλήματα που κανένας πόλεμος δεν λύνει. Η αδικία, η αλαζονεία, η απαξίωση των αξιών από τον «οικονομικό» σύγχρονο άνθρωπο. Η αέναη αναζήτηση και πορεία από το σκοτάδι της άγνοιας και της αμάθειας προς το φως της αλήθειας, που ομορφαίνει και λαμπρύνει τα πράγματα του κόσμου.

-Κυρία Χωρεάνθη, τι πρέπει να έχει ένα βιβλίο για να γίνει βιβλίο σας;

Να έχει στόχους ανθρωπιστικούς και ελληνοκεντρικούς. Να έχει πνοή, γλυκύτητα, τρυφερότητα. Η γλώσσα του, πρωτίστως, να είναι Ελληνική. Να έχει όραμα, ύφος και ήθος. Με τρομάζει το ξερό φυσικό και ανθρώπινο τοπίο, το ξενόφερτο στοιχείο, ο σύγχρονος τρόπος ζωής και συμπεριφοράς των ηρώων σε ορισμένα βιβλία, ο ευνουχισμός της γλώσσας από κάποιους που παριστάνουν τους μοντέρνους. Επίσης η στεγνή, ξύλινη γλώσσα, ο αγοραίος τρόπος έκφρασης, η προχειρότητα σε βιβλία για μικρά παιδιά. Η λογοτεχνία δεν είναι εκζήτηση, αλλά νοηματισμένη τέχνη του λόγου. Πέρα από τις ιδέες που αναπτύσσει και πάνω από τους στόχους που επιδιώκει ο συγγραφέας, σε κάθε βιβλίο πρέπει και ο λόγος, η εκφραστική συμπεριφορά, να έχει ρυθμό, ομορφιά, κάλλος με την αρχαία σημασία του όρου.

– Ένας ήρωας ή μια ηρωίδα για να γίνει η ηρωίδα ή ο ήρωάς σας;

Να είναι ολοκληρωμένος στον ρόλο του. Αυτό που κάνει, να το κάνει καλά. Κανένας ήρωας, όπως και κανένας καθημερινός άνθρωπος, δεν είναι απόλυτα καλός ή κακός. Ο συγγραφέας πρέπει να αγαπάει και τους κακούς ήρωές του. Οι ήρωες των βιβλίων μάς επιβάλλονται με την ποιότητα και την αξία ή την απαξία, με την όποια αλήθεια τους.

-Στα θέματά σας, πιστεύετε πως έχουν παίξει ρόλο οι σπουδές σας και η καταγωγή σας; Η διαδρομή σας ως εκπαιδευτικός; Η συνύπαρξή σας με τον Κώστα Χωρεάνθη;

Όλα παίζουν ρόλο. Ο συγγραφέας, όπως και κάθε άνθρωπος, δεν έρχεται από το πουθενά. Το παρελθόν μας ακολουθεί. Η προσωπική μου μυθολογία: η καταγωγή, η ζωή στην ύπαιθρο με τα συν και τα πλην της, η στάση ζωής του πατέρα μας, οι αρχές του, πρωτίστως, τα βιώματα της παιδικής και της εφηβικής ηλικίας – ο πόλεμος του 40, η Κατοχή, ο εμφύλιος σπαραγμός, ο ξεριζωμός και η  εσωτερική προσφυγιά, η φτώχια και η μετεμφυλιακή συμφορά, η Χούντα των συνταγματαρχών με τις εξορίες που «γέμισαν τα ξερονήσια Ελλάδα» όπως γράφει ο Κώστας Χωρεάνθης στην «Απολογία» του. Η συνάντησή μου, εξάλλου, η κοινή ζωή με έναν άνθρωπο του βεληνεκούς και των πνευματικών οριζόντων του  Χωρεάνθη, υπήρξε για μένα και για όλη την οικογένεια το καλύτερο σχολείο, φωτεινός σηματοδότης και σημείο αναφοράς, ευλογία.

– Αλλά και τώρα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είστε μια οικογένεια συγγραφέων. Η Μάριον γράφει, μεταφράζει και ζωγραφίζει, η Βερίνα μεταφράζει επίσης, πώς είναι όλοι στο σπίτι να ασχολούνται με το γράψιμο; Είναι αυστηροί κριτές οι κόρες σας;

Σίγουρα, το οικογενειακό περιβάλλον συμβάλλει τα μέγιστα στη διαμόρφωση των χαρακτήρων των παιδιών. Όμως, πιστεύω πως καθένας έχει χαράξει τον δικό του δρόμο και έχει βρει τον δικό του τρόπο έκφρασης και γραφής. Δεν αντιγράφουμε ο ένας τον άλλο. Έτυχε να έχουμε αυτή τη ροπή στον ατομικό μας φάκελο. Η Μάριον ασχολείται και με τη μουσική. Η Βερίνα μεταφράζει, γράφει, ζωγραφίζει, δημοσιεύει πρωτοποριακά διηγήματα και κριτικές βιβλίου και μουσικής. Με κρίνουν και μάλιστα αυστηρά. Η κριτική τους είναι αντικειμενική και από περιωπής. Όλοι κρίνουμε και κρινόμαστε. Ουδείς αλάνθαστος και υπεράνω.

– Αλλά εκείνο που βασικά πάντα χαίρομαι στους συγγραφείς, είναι  η γενναιοδωρία προς τους άλλους, γράφετε χρόνια κριτικές για τους άλλους, σας έχει τύχει για κάποιον πρώτη εσείς να τολμήσετε να μιλήσετε;

Για αρκετούς έχω μιλήσει πρώτη και ήμουνα –και είμαι– γούρικη. Κάποιοι, πολύ γνωστά ονόματα σήμερα, είχαν ραγδαία εξέλιξη, έγιναν «πρωτοκλασάτοι»…

– Η άποψή σας για την ελληνική λογοτεχνία σήμερα;

Παρά την οικονομική κρίση, βιβλία γράφονται και εκδίδονται. Από τη στιγμή που το βιβλίο μπήκε στην αγορά ως εμπορεύσιμο καταναλωτικό αγαθό, ακολουθεί τους κανόνες του εμπορίου, εις βάρος συχνά της ποιότητας. Ωστόσο, γράφονται πολύ καλά βιβλία, αναδεικνύονται συνεχώς εξαίρετοι συγγραφείς και στον χώρο του βιβλίου για παιδιά. Για την ποίηση, θα έλεγα πως υπάρχει μεγάλη διάσταση ανάμεσα σε πολύ καλούς ποιητές/ποιήτριες και μετριότητες. Η γυναικεία ποίηση που στις μέρες μας ανθεί, δεν βγάζει πάντα άνθη ευωδερά. Η ευκολογραφία, η συνθηματολογία και οι συμβολισμοί ακόμα, αν δεν έχουν αντίκρισμα στην πραγματικότητα, δεν συνιστούν ποίηση. Τα στιχουργήματα σε παιδικά βιβλία με βεβιασμένες, άτεχνες, άρρυθμες ρίμες, δεν αποτελούν μύηση στον ποιητικό λόγο.

– Για το παιδικό παραμύθι;

Το παραμύθι έχει διαχρονική αξία. Είναι σύμφυτο με τον άνθρωπο. Και ό, τι έχει απομείνει από τη μαγεία της «πρώτης ανάγνωσης του κόσμου». Αναρωτιέμαι αν η διαστημική εποχή με την πληροφορική που έχει απομυθοποιήσει και απογυμνώσει τα πάντα από την αθωότητα και τη μαγεία του υπερφυσικού, έχει αφήσει χώρο για παραμύθια.

– Η ελληνική κρίση ωφέλησε το βιβλίο ή το έβλαψε;

Φοβάμαι πως η κρίση λειτουργεί υπέρ του εμπορεύσιμου βιβλίου, που δεν είναι πάντα ποιοτικό, γιατί οι εκδότες προτιμούν το «πιασάρικο» από το ποιοτικό βιβλίο.

– Τους συγγραφείς;

Σίγουρα η οικονομική κρίση έβλαψε και εξακολουθεί να βλάπτει τους συγγραφείς. Σήμερα, όποιος πληρώνει βγάζει ένα βιβλίο. Δεν φταίνε γι’ αυτό οι εκδότες. Δεν πουλάνε τα βιβλία, κυρίως τα ποιητικά. Απορώ πώς καταφέρνουν να κρατούν όρθιες τις επιχειρήσεις τους.

– Για το μέλλον, τι είναι εκείνο που φοβάστε;

Φοβάμαι την πείνα, τη δίψα, τις θεομηνίες, τον πόλεμο. Μια επικείμενη βιβλική καταστροφή που σήμερα, με τα τρομερά μέσα που διαθέτουν οι Υπερδυνάμεις, μπορεί να συμβεί ανά πάσα στιγμή, αν βρεθεί ένας τρελός –και υπάρχουν πολλοί– να πατήσει ένα κουμπί. Αλλά αισιοδοξώ πως δεν θα συμβεί κάτι τέτοιο. Γιατί δεν συμφέρει τους ίδιους.

– Και τι σας αναπαύει! Τι σας κάνει να αισιοδοξείτε και να ονειρεύεστε…

Όσο υπάρχει το όνειρο, η ζωή προχωράει. Ζω την καθημερινότητα όπως όλος ο κόσμος, βιώνω την κρίση, οικονομική και αξιών, το πόσο λίγο υπολογίζεται μια ζωή. Αλλά δεν απελπίζομαι. Ονειρεύομαι έναν καλύτερο κόσμο για τα παιδιά όλου του κόσμου.

-Σήμερα γυρίζουμε πολιτική σελίδα. Τι πρέπει επειγόντως να γίνει στον πολιτισμό;

Μακάρι να μπορούσαμε να αλλάξουμε τον κόσμο γυρίζοντας μια σελίδα στην πολιτική ζωή του τόπου. Τα πάντα είναι «πολιτική πράξη». Όσες όμως πολιτικές σελίδες κι αν αλλάξουν, αν δεν αλλάξει η νοοτροπία των πολιτικών, αν δεν σταματήσουν να θεωρούν τον κόσμο ανεγκέφαλο, αν δεν σκέφτονται τι θα πουν πριν ανοίξουν το στόμα, γιατί όλα καταγράφονται, και αν δεν πάψουν να αποκαλούν ψεύτες οι μεν τους δε και να αυτοαπαξιώνονται, πώς να μιλήσουμε για πολιτισμό που έχει ως προϋπόθεση την ηθική, τον ανθρωπισμό, τον αλληλοσεβασμό, την ανθρωπιστική παιδεία;

– Κυρία Χωρέανθη, γράφετε «Αν δεν είχα ζήσει τόσο πολλούς θανάτους στη ζωή μου/πώς θα μπορούσε να ανατείλει από μέσα μου το φως», δημιουργούμε πάντα από τη στάχτη;

Η στάχτη είναι λίπασμα! «Μη λησμονάμε τους νεκρούς μας/Οι νεκροί μας λιπαίνουνε το χώμα», γράφει, και σοφά, ο Χωρεάνθης σε κάποιο παλιότερο ποίημα. Ζώντας το θάνατο πολύ αγαπημένων προσώπων, μέσα από το φάσμα του πένθους βλέπω φως κάθε πρωί. Τα τελευταία λόγια του πατέρα μου: «Είδα και σήμερα το φως, παιδί μου», με έχουν κάνει λίγο σοφή.

-Και τέλος να ανοίξουμε λιγάκι τα συρτάρια σας; Τι είναι το ημιτελές έργο για τον συγγραφέα του;

«Το άγνωστο αριστούργημα», ένα από τα σημαντικότερα βιβλία πού έχω διαβάσει και με έχει σημαδέψει. Είναι το έργο που ονειρεύεσαι και δεν πρόκειται να τελειώσεις ποτέ, γιατί πάντα θα του βρίσκεις ατέλειες. Πώς είναι δυνατόν να φιλοτεχνήσεις κάτι τέλειο, αφού είσαι ο ίδιος ατελής, ελλειπτικός και το τέλειο είναι έργο του Θεού;

 

Δημοσιεύθηκε στον Φιλελεύθερο