Χάρης Βλαβιανός: “…να πέφτεις επτά φορές και να σηκώνεσαι οκτώ…”

Συνέντευξη στην Ελένη Γκίκα //

«Ποιος μίλησε για νίκες; Το παν είναι ν’ αντέξουμε», απαντά μ’ ένα στίχο του Ρίλκε αναφερόμενος στην γενναιότητα, με ένα αραβικό ρητό «να πέφτεις επτά φορές και να σηκώνεσαι οκτώ» για την αισιοδοξία, γράφει και μεταφράζει ποίηση, υπογράφει το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα «Το αίμα νερό» και εκδίδει ανελλιπώς την «Ποιητική» σε καιρούς αντιποιητικούς. Ο Χάρης Βλαβιανός μιλά για το καινούργιο βιβλίο του, το καινούργιο τεύχος της «Ποιητής», την λογοτεχνία σε εποχές κρίσης, την καθημερινότητα, τα παιδικά χρόνια του, το παρελθόν και το τι ακριβώς θεωρεί «επανάσταση» σήμερα.

-Από τις «Υπνοβασίες» του 1983 ως «Το αίμα νερό» του 2014 τι άλλαξε και τι παραμένει αναλλοίωτο, κύριε Βλαβιανέ;

Άλλαξαν πολλά. Άλλαξε, όπως είναι φυσικό, το βλέμμα μου πάνω στα πράγματα, οι προτιμήσεις μου όσον αφορά στη λογοτεχνία (άλλοι συγγραφείς με συγκινούν ή με ερεθίζουν τώρα, άλλα έργα τραβούν την προσοχή μου) και ως εκ τούτου ο τρόπος με τον οποίον μορφοποιώ κάθε φορά σκέψεις και συναισθήματα. Εν ολίγοις, άλλαξα εγώ και μαζί με μένα και η ποιητική μου στάση. Αν έμεινε κάτι αναλλοίωτο αυτό είναι ίσως το πάθος μου για τη γραφή. Ξεκίνησα να γράφω ποιήματα με οδηγό τον Σικελιανό, αλλά καθ’ οδόν η αγάπη μου γι’ αυτόν σχεδόν έσβησε, και τη θέση του πήραν άλλοι ποιητές που γνώριζα στο μεταξύ, γιατί το ταξίδι αυτό δεν έχει τέλος, ή μάλλον έχει, όταν πια σταματάει κανείς να διαβάζει και να εξερευνά το διαρκώς μεταβαλλόμενο τόπο της ποίησης.

-Γίνεται το αίμα, νερό;

Θα αφήσω τους αναγνώστες ν’ απαντήσουν στο ερώτημα αυτό όταν θα έχουν ολοκληρώσει την ανάγνωση του βιβλίου μου.

-Αλλάζει το παρελθόν με τα χρόνια; ή παραμένει χρόνος τετελεσμένος;

Αλλάζει, γιατί αλλάζεις, όπως είπα, εσύ, κι επομένως το κοιτάς πάντοτε από διαφορετική θέση. Και καθώς μέσα στον χρόνο αλλάζει και η γραφή σου, οι λέξεις διασώζουν κάτι άλλο κάθε φορά που επιχειρείς να επιστρέψεις σε αυτό. Στο «Αίμα νερό» μιλάει ένα παιδί και στη συνέχεια ένας έφηβος για την τραυματική σχέση που είχε με τους γονείς του. Αλλά εγώ είμαι αυτός που έδωσα τη συγκεκριμένη φωνή σ’ αυτούς τους παλαιότερους εαυτούς μου. Εγώ, από το σημείο που στέκομαι τώρα, με τις πληγές μου να έχουν το βάρος και τη σημασία που τους έδωσε ο χρόνος.

-Τι ακριβώς είναι για σας «Το αίμα νερό»;

Ένα αυτοβιογραφικό βιβλίο, που όμως εστιάζει σ’ ένα μόνο θέμα: τη δύσκολη και επώδυνη σχέση με τη μητέρα μου και τον πατέρα μου. Αποφάσισα να μιλήσω, όσο πιο καθαρά, πυκνά και δραστικά μπορούσα (γιατί περί λογοτεχνίας πρόκειται, κι όχι απλής εξομολόγησης) για τα τραύματα που κουβαλάω μέσα μου τόσα χρόνια. «Έσπασα» το βιβλίο σε «σαράντα πέντε πράξεις», σε σαράντα πέντε στιγμιότυπα της ζωής μου μαζί τους, για να μπορώ να ελέγξω το υλικό μου καλύτερα, το δραματικό του φορτίο δηλαδή, και ν’ αποφύγω τον συναισθηματισμό, που για μένα σημαίνει αποτυχία του αισθήματος. Επιθυμία μου όταν το έγραφα δεν ήταν η «συγχώρηση» (εξάλλου τι νόημα θα είχε, αφού αυτοί δεν βρίσκονται πλέον στη ζωή), ούτε η «λύτρωση». Δεν πιστεύω στη λύτρωση, αφού ο θάνατος ως γνωστόν αφήνει όλες τις εκκρεμότητες ανοιχτές. Ίσως στη «συμφιλίωση», στη συμφιλίωση με τα τραύματά μου – γιατί με αυτά πλέον πορεύομαι και δεν μπορώ – ούτε μέσω της γραφής – να τα επουλώσω.

-Πιο κοντά στην πραγματικότητα είναι η ποίηση ή η πεζογραφία;

Η κάθε μία την ορίζει και προσπαθεί να σχηματίσει την εικόνα της με τα μέσα που διαθέτει. Δεν τίθεται για μένα ζήτημα επιλογής ανάμεσα, ας πούμε, στον Τζόυς και τον Έλιοτ, ή την Γουλφ και τον Πάουντ ή για να έρθουμε στα δικά μας, ανάμεσα στον Σεφέρη και τον Καραγάτση, ή τον Ελύτη και τον Μυριβήλη. Άλλες ευαισθησίες, άλλοι τρόποι, άλλη «πραγματικότητα» εντέλει.

-Πιο κοντά στην ανθρώπινη ψυχή;

Ούτε εδώ τίθεται δίλημμα. Ο Ντοστογιέφσκι κατάλαβε καλύτερα την ανθρώπινη ψυχή ή ο Παστερνάκ, ο Μούζιλ ή ο Ρίλκε; Νομίζω πως αυτό το διαζευκτικό «ή» αδικεί το ερώτημα. Εξάλλου υπάρχει «μία» ψυχή και «ένας» μόνο τρόπος να την κατανοήσει ο συγγραφέας;

-Πώς αντέχει η «Ποιητική» στην αντιποιητική εποχή μας;

Αντέχει, όπως αντέχει κάθε τι που νοηματοδοτεί τη ζωή. Μπορεί η πλειοψηφία των αναγνωστών να της γυρίζει την πλάτη, όμως η ποίηση, και το περιοδικό «Ποιητική» που την υπερασπίζεται, συνεχίζει να απευθύνεται σ’ αυτή την «απέραντη μειοψηφία» (έτσι την αποκάλεσε κάποτε ο Ισπανός ποιητής Χιμένεθ) που την έχει ανάγκη και την αποζητά. Μπορεί η ποίηση να μην βρίσκεται ποτέ στους καταλόγους των «ευπώλητων», αλλά βρίσκεται στο επίκεντρο της γλώσσας. Οι ποιητές είναι αυτοί που την κρατούν ζωντανή, όχι τα βιβλία που σκάνε στον ουρανό της λογοτεχνίας ως φανταχτερά πυροτεχνήματα, για να σβήσουν λίγο αργότερα.

-Αλήθεια, ποιο τεύχος κυκλοφόρησε πρόσφατα;

Η «Ποιητική» ξεκίνησε το 2007 ως εξαμηνιαίο περιοδικό (εκδίδεται από τον «Πατάκη») και έφτασε αισίως στο τεύχος 13. Είχαν προηγηθεί όμως τα 30 τεύχη της «Ποίησης» (ξεκίνησε το 1993), αφού η «Ποιητική» δεν είναι παρά η φυσική της μετεξέλιξη.

-Εξακολουθούν να γράφουν οι έλληνες σημαντική ποίηση;

Ασφαλώς. Και το παρήγορο είναι πως υπάρχει μια νέα γενιά ποιητών που έχει πάρει την υπόθεση της ποίησης στα σοβαρά και προσφέρει εξαιρετικά δείγματα γραφής.

-Τι μπορεί ν’ αλλάξει η ποίηση; Η τέχνη γενικότερα;

Δεν μπορεί ν’ αλλάξει φυσικά τον κόσμο. Ο 20ος αιώνας υπήρξε, όπως καλά γνωρίζουμε, ο πιο βάρβαρος στην καταγεγραμμένη Ιστορία. Οι Ναζί εξόντωναν τους Εβραίους απαγγέλλοντας Χαίλντερλιν και ακούγοντας Βάγκνερ. Ενδεχομένως μπορεί ν’ αλλάξει (όπως και η προσευχή τον πιστό) αυτόν που την γράφει ή την διαβάζει.

-Μπορεί να θεωρηθεί επανάσταση η Τέχνη ή η ποίηση σήμερα;

Οι επαναστάσεις στη λογοτεχνία αφορούν τις αλλαγές στον τρόπο που οι καλλιτέχνες, στη βάση της προσωπικής τους κοσμοαντίληψης και αισθητικής, αποτυπώνουν στο έργο τους τις όψεις εκείνες της πραγματικότητας που τους αφορούν.

-Και τι μπορεί να θεωρηθεί επαναστατικό στις μέρες μας;

Οτιδήποτε αποσυντονίζει τους δέκτες μας.

-Τι είναι αυτό που σας φοβίζει πιο πολύ στη ζωή σας και στην εποχή μας;

Μη πάθουν κάτι αυτοί που αγαπώ – κυρίως τα παιδιά μου. Όσο για την εποχή, αφού είναι αδύνατον να δραπετεύσω από αυτήν, προσπαθώ να ζω όσο πιο αυθεντικά και δημιουργικά μπορώ. Σας θυμίζω πως ο τίτλος μιας παλαιότερης συλλογής μου ήταν «Διακοπές στην πραγματικότητα», κι όχι «από την πραγματικότητα». Δεν έχει νόημα να θρηνούμε διαρκώς για την εποχή μας. Αν στην εξίσωση έχουν προστεθεί κι άλλες μεταβλητές, ας προσπαθήσουμε, ο καθένας για λογαριασμό του, να την λύσει.

-Η πιο αισιόδοξη και πιο απαισιόδοξη εκδοχή ζωής;

Δεν είμαι αισιόδοξος άνθρωπος. Αλλά από την άλλη πιστεύω στο αραβικό ρητό: «να πέφτεις επτά φορές και να σηκώνεσαι οκτώ».

-Γιατί δεν αντιδρούμε; από σύνεση, αδιαφορία, απόγνωση ή μας… ψεκάζουν πράγματι;

Δεν μπορώ να μιλήσω για τους άλλους. Δεν μου αρέσει να γενικεύω. Αν κάποιος όμως νιώθει ψεκασμένος ας επισκεφτεί έναν ψυχίατρο ή ψυχαναλυτή. Εγώ δεν μπορώ να βοηθήσω.

-Τι θεωρείτε στις μέρες μας γενναιότητα;

Ας απαντήσω μ’ έναν στίχο του Ρίλκε: «Ποιος μίλησε για νίκες; Το παν είναι ν’ αντέξουμε».

O Χάρης Βλαβιανός γεννήθηκε στη Ρώμη το 1957. Σπούδασε φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ και πολιτική θεωρία στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Η διδακτορική διατριβή με τίτλο “Greece 1941-1949: From Resistance to Civil War”, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Macmillan (1992). Έχει εκδώσει έντεκα ποιητικά βιβλία, με πιο πρόσφατα τη δίγλωσση, συλλεκτική έκδοση “Η επιφάνεια των πραγμάτων” (2006) και τις συλλογές “Διακοπές στην πραγματικότητα” (2009), “Σονέτα της συμφοράς” (2011) και “H ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας σε 100 χαϊκού” (2011), τα δοκίμια “Ο άλλος τόπος” (1994), “Ποιον αφορά η ποίηση;” (2007) και “Το διπλό όνειρο της γραφής” (μαζί με τον Χρήστο Χρυσόπουλο, 2010) και τη χιουμοριστική ανθολόγηση “Britannica” (2004). Έχει επίσης μεταφράσει έργα κορυφαίων ποιητών, όπως οι Walt Whitman (“Επιλογή ποιημάτων”, 1986), Εzra Pound (“Χιου Σέλγουιν Μώμπερλυ”, 1987, “Αποσπάσματα και σχεδιάσματα των Κάντος CΧ-CXX”, 1991), T.S. Eliot (“Τέσσερα κουαρτέτα”, 2012), Wallace Stevens (“Adagia”, 1993, “Δεκατρείς τρόποι να κοιτάς ένα κοτσύφι και άλλα ποιήματα”, 2007), e.e. cummings (“33x3x33”, 2004), John Ashbery (“Αυτοπροσωπογραφία σε κυρτό κάτοπτρο”, 1995), Michael Longley (“Το χταπόδι του Ομήρου”, 2008), Anne Carson (“Λίγα λόγια”, 2013), William Blake (“Oι γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης”, 1997 -υποψήφιο για το Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης), Sbigniew Herbert (“Η ψυχή του κ. Cogito και άλλα ποιήματα”, 2001), κ.ά. Διηύθυνε το περιοδικό “Ποίηση”, επί 15 χρόνια. Σήμερα διευθύνει το νέο περιοδικό “Ποιητική” (τ.1, 2008). Διδάσκει Ιστορία και Πολιτική Θεωρία στο Αμερικανικό Κολέγιο Ελλάδος (Deree) και δημιουργική γραφή ποίησης στους κύκλους σεμιναρίων των εκδόσεων Πατάκη, ενώ στο παρελθόν έχει διδάξει το ίδιο μάθημα στο Εθνικό Κέντρο Βιβλίου.

* Μέρος της συνέντευξης δημοσιεύθηκε στο Έθνος της Κυριακής