«Η πραγματική συνείδηση είναι το χάος,…»

Γράφει η Εφη Καλογεροπούλου // *

Σάμιουελ Μπέκετ (επιστολή στην Marry Manning Howe)

Σάμιουελ Μπέκετ: «Αυτοί που έχουν χαθεί», Μυθιστόρημα, Μετάφραση-επίμετρο: Θωμάς Συμεωνίδης, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2020

Αν υποθέσουμε συνοπτικά, πως ολόκληρο το έργο του Μπέκετ, περιστρέφεται γύρω από το αγωνιώδες υπαρξιακό ερώτημα «ποιός είμαι», τότε το μυθιστόρημά του «Αυτοί που έχουν χαθεί»  επαναφέρει το ερώτημα με έναν αγωνιώδη τρόπο, τοποθετώντας αυτή τη φορά τα πρόσωπά του, σε ένα τρομώδες, υποφωτισμένο,   ,εφιαλτικό  σκηνικό, που θυμίζει Δαντικό τοπίο. Και εάν το Εγώ χρειάζεται την περιπλάνηση, με ή χωρίς ψευδαίσθηση, για να βρει την χαμένη του οντολογικά ταυτότητα ,ο τόπος όπου εκτυλίσσεται το δράμα της μυθολογίας των προσώπων, στα έργα του Μπέκετ, ορίζει μια χωροχρονική συνειδησιακή γραμμή αφύπνισης, υπενθυμίζοντας διαρκώς πως

«τα όρια της ψυχής, δεν θα μπορέσεις να τ’ αγγίξεις, όσο μακριά σ΄ όλους τους δρόμους κι αν σε οδηγούν τα βήματά σου: τόσο βαθύς είναι ο Λόγος που την κατοικεί(Ηράκλειτος). 

Ποιοι είναι αυτοί που έχουν χαθεί και τι αναζητούν μέσα σε αυτόν τον χώρο;

Ο χώρος είναι ένας κύλινδρος, κυριολεκτικά ένας Δαντικός λάκκος με κόγχες και κυψέλες, κοιλώματα βυθισμένα στον άνω τοίχο του βόρειου ημισφαιρίου του, διασυνδεόμενα μεταξύ τους με σήραγγες-αδιέξοδες οι περισσότερες- ανοιγμένες στο πάχος του τοίχου. Ένας λαβύρινθος στοών, ένα καταφύγιο περιφερόμενων σωμάτων. Διακόσια στριμωγμένα σώματα, ένας σωρός σωμάτων, ανυπέρβλητος, διογκωμένος, υποταγμένος, ένας ακατόρθωτος σωρός. Ένα κύμα σάρκας που σαλεύει με απόγνωση στην προσπάθειά του να βρει την έξοδο διαφυγής, ακόμα κι αν η διαφυγή  αυτή ,μπορεί να μην υπάρχει. Σε κάθε σώμα αντιστοιχεί χώρος ενός τετραγωνικού μέτρου. Σώματα όλων των ηλικιών, και των δύο φύλων, άλλα ευρισκόμενα διαρκώς σε κίνηση, ή σε κίνηση με περιοδικές παύσεις ,ονομάζονται αναζητητές, άλλα εμφανίζονται ακίνητα ή μετακινούμενα μόνο για να αλλάξουν θέση, αυτά είναι τα αδρανή και άλλα είναι εντελώς ακίνητα χωρίς τίποτα πια να αναζητούν με την πλάτη κολλημένη διαρκώς στον τοίχο του κυλίνδρου. Αυτοί είναι οι νικημένοι. Πρόσωπα που αιώνια θα έλεγε κανείς αναμένουν (γνωστό μοτίβο στα έργα του Μπέκετ). Πρόσωπα που θυμίζουν φιγούρες, από το Καθαρτήριο του Δάντη.

Τι περιμένουν; Ίσως να σταματήσει ο χρόνος για να πάψουν να περιμένουν

«Μάτια χαμηλωμένα ή κλειστά δηλώνουν εγκατάλειψη και δεν ανήκουν παρά στους νικημένους. Αυτοί μετρημένοι με ακρίβεια στα δάχτυλα του ενός χεριού δεν είναι απαραίτητα ακίνητοι. Μπορούν να περιφέρονται μέσα στο πλήθος και να μην βλέπουν τίποτα αδιαχώριστοι στο μάτι της σάρκας από τους ακόμα ακατάπαυστους. Αυτοί τους αναγνωρίζουν και τους αφήνουν να περάσουν. Μπορούν να περιμένουν τη σειρά τους στην αρχή της σκάλας και όταν έρχεται ανεβαίνουν στις κόγχες ή απλώς εγκαταλείπουν το έδαφος. Μπορούν να σέρνονται τυφλά στις σήραγγες σε αναζήτηση του τίποτα.» (σελ26)

Τα μόνα αντικείμενα στο εσωτερικό του κυλίνδρου, είναι δεκαπέντε σκάλες ,όλες στερεωμένες στον τοίχο σε ακανόνιστα μεταξύ τους διαστήματα. Σκάλες που εξασφαλίζουν στους αναζητητές την πρόσβαση, στις κόγχες, τις σήραγγες και τις κυψέλες, σε αναζήτηση εξόδου διαφυγής. Η προσπάθεια ανάβασης μοιάζει με ακροβασία σε εκείνες τις κλίμακες που λείπουν σκαλοπάτια, μα οι αναζητητές δεν σταματούν να ανεβαίνουν, να τρυπώνουν στις κόγχες, να σέρνονται στις σήραγγες, να εγκαταλείπουν για λίγο για να ξαναπροσπαθήσουν στην συνέχεια, κινούμενοι με προσοχή ανάμεσα στους αδρανείς και τους νικημένους μέσα σε ένα διαρκές κίτρινο φώς σε τρέμολο απ άκρη σε άκρη. Η θερμοκρασία βρίσκεται σε συνεχή διακύμανση μεταξύ ζεστού και κρύου. Διακυμάνσεις φωτός και θερμοκρασίας σε συμφωνία μέχρι το απόλυτο κρύο, το απόλυτο σκοτάδι και μετά πάλι απ την αρχή.

 «Όλα ακινητοποιούνται τότε. Είναι ίσως το τέλος των πάντων. Λίγα δευτερόλεπτα και όλα αρχίζουν πάλι. Συνέπειες αυτού του κλίματος για την επιδερμίδα. Ζαρώνει. Τα σώματα σε τριβή μεταξύ τους ένα θρόισμα ξεραμένων φύλλων. Η ίδια η βλεννώδης μεμβράνη έχει επηρεαστεί. Ένα φιλί κάνει έναν απερίγραπτο ήχο.(…) Οι μόνοι ήχοι άξιοι του ονόματος προέρχονται από τις σκάλες κατά τον χειρισμό τους και τον γδούπο των σωμάτων που χτυπούν το ένα πάνω στο άλλο ή του ενός που χτυπιέται  από μόνο του όταν με ξαφνική μανία χτυπάει το στήθος του. Έτσι επιβιώνουν σάρκα και οστά.» (σελ.10)

Ωστόσο η κίνηση στον κύλινδρο κάθε άλλο παρά εύκολη αναδεικνύεται. Για τους  αναζητητές -στην αγωνιώδη προσπάθειά τους να ανέλθουν- κάθε παραμονή στην σκάλα ή στις κόγχες και σήραγγες περισσότερο του συνηθισμένου, ή η οποιαδήποτε κατάχρηση χρόνου από μέρους τους ,πυροδοτεί εκρήξεις θυμού και βίαια οργίλα ξεσπάσματα από τους υπόλοιπους αναμένοντες μέχρις  ότου περιέλθουν με τον χρόνο, στην κατάσταση εκείνη των αδρανών, ή ακόμη περισσότερο στην νεκρική εγκατάλειψη των νικημένων.

Μια συρροή σωμάτων, ένας σωρός κουρασμένης σάρκας που επιμένει αδιάκοπα, σχεδόν επ’ άπειρον να αναζητά, έως τον τελευταίο μη νικημένο. Να αναζητά, ανάμεσα σε σκυφτούς και ακίνητους. Μέχρι να σκύψει και εκείνος ο τελευταίος των τελευταίων, το κεφάλι.

Οι έννοιες γίνονται νοητές μόνο μέσω των ορίων τους /Leon Rosenfeld

Μοναδική σκευή των ηρώων του Μπέκετ είναι ο χρόνος. Τα πρόσωπα στα έργα του ,ζουν τον χρόνο. Δεν ζουν στον χρόνο. Όταν δρούμε ξεχνάμε το πέρασμα του χρόνου. Αναμονή όμως σημαίνει να ζεις την εμπειρία της δράσης του χρόνου, να ζεις την εμπειρία της ροής του χρόνου. Εδώ η γραμμικότητα του χρόνου, ο χρόνος σαν απόλυτο ορισμένο φυσικό μέγεθος δεν υπάρχει. Ο χρόνος στα έργα του Μπέκετ, είναι ο εσωτερικός χρόνος των ηρώων του. Της κατάστασης τους. Της συνείδησής τους. Δεν είναι γραμμικός, δεν είναι αφηγηματικός. Είναι βαθύτατα υπαρξιακός, οντολογικός. Είναι ο χρόνος του Ελιοτ.

«Χρόνος παρών και περασμένος χρόνος/είναι ίσως κι οι δυό παρόντες στον μελλοντικό καιρό/και το μέλλον περιέχεται στο παρελθόν» /T.S.Eliot, Burnt Norton

Οι ήρωές του είναι πλασμένοι από χρόνο. «Ο χρόνος ανήκει στο Θεό και σε μένα»! μας λέει η Ουίννυ στις  «Ωραίες Μέρες» κι ο Νάγκ ,στο «Τέλος του Παιχνιδιού» λέει “Πρέπει να ζήσει ο καθένας τον δικό του χρόνο. Ο Βλαδίμηρος και ο Εστραγκόν στο «Περιμένοντας τον Γκοντό» δεν γνωρίζουν ούτε που βρίσκονται, ούτε σε ποιό σημείο της ροής του, είναι ο χρόνος .Κι ύστερα σε μια στιγμή που νόμισαν πώς ήρθε ο Γκοντό, κάτι αλλάζει για αυτούς “ο χρόνος άρχισε πάλι να κυλάει” λένε .Μα ο Γκοντό δεν ήρθε. Έτσι ο χρόνος πάλι σταμάτησε. Χρόνος των παύσεων, των διακοπών, της σιωπής. Η χρονικότητα στο εσωτερικό του κυλίνδρου δίνεται  μέσα από την ρυθμική εναλλαγή και το διαρκές τρέμολο  του φωτός, «το φλογερό τρεμάμενο σκοτάδι», την εναλλαγή της θερμοκρασίας και την επαναληπτικότητα των κινήσεων των σωμάτων που στοιβάζονται εκεί. Η εξουσία του είναι αμείλικτη. Ο χρόνος γίνεται αντιληπτός στη νοητική εικόνα ολόκληρου  του οικοδομήματος. Υπάρχει στην σφοδρή επιθυμία του αναζητητή, ζει στο βλέμμα  των αδρανών «που καταβροχθίζουν με μάτια σε κεφάλια απόλυτα ακίνητα κάθε σώμα που περνάει»(σελ.27) Υπάρχει στις σκιές των σωμάτων, στην επιδερμίδα τους, στην κοκκινοκίτρινη λάμψη των πτυχώσεων του τοίχου, στα παραληρήματα πόνου και απελπισίας, στις γροθιές που χτυπούν τους τοίχους, στους  νεκρικά ακίνητους κορμούς όρθιους ή σκυφτούς των νικημένων .

Σάμιουελ Μπέκετ

ΣΑΜΙΟΥΕΛ ΜΠΕΚΕΤ

Η αρχή της αβεβαιότητας του Heisenberg είναι εδώ: (Απροσδιοριστία στη θέση) x (Απροσδιοριστία στην ταχύτητα) ≈ σταθερό

Βλέποντας τον κύλινδρο σαν απομονωμένο φυσικό θερμοδυναμικό σύστημα όπου οι μακροσκοπικές καταστάσεις, πίεσης, όγκου και θερμοκρασίας είναι δεδομένες, τότε κάθε ατομική κατάσταση των ενοίκων του σε μικροσκοπικό επίπεδο, συνθέτει φασικούς χώρους καταστάσεων που αυτονομούνται πλήρως από την ρέουσα χρονική συνείδηση και αποκτούν αυτόνομη παρουσία με την εικονοποίησή τους. Η αβεβαιότητα, η τυχαιότητα, η μη συνεκτική, άρα θραυσματική, πραγματικότητα είναι εδώ. Η μακροσκοπική εξωτερικά   φαινομενική αυστηρή οργάνωση κανόνων, σαν οργάνωση ζωής στον κύλινδρο, μοιάζει με την αυτοοργάνωση κάθε εξελισσόμενου συστήματος, που έχει ήδη μεταπέσει σε κατάσταση χάους.

Ένα σύνολο μικροδομών, φασικών χώρων- χώρων γεγονότων, που λειτουργούν σε διαφορετικό χρόνο από αυτόν του παρατηρητή, ο οποίος δίνει μια άλλη χρονομέτρηση στις πράξεις των προσώπων, αναφύεται.

Σώματα σε κίνηση, σώματα σε εγκατάλειψη, σώματα αδρανή, σώματα νικημένα, σώματα σε αγωνία, σώματα σε νεκρική ακαμψία, σώματα σε πόνο, σώματα σε απελπισία. Η οποιαδήποτε κίνηση σώματος μέσα στον κύλινδρο, διαθέτει αυτόνομη εσωτερική συνείδηση και  εξελίσσεται σε ένα ή διαφορετικά επίπεδα με τυχαίο χαρακτήρα. Μια απειρία επαναλαμβανόμενων κινήσεων. Ο ρέων χρόνος έχει αφαιρεθεί και απομένουν μόνο τα στοιχεία θέσεων των προσώπων και οι ρυθμοί μεταβολής αυτής της θέσης.

«Αυτοί που έχουν χαθεί» λοιπόν, πού βρίσκονται αν όχι σε μια θερμοκοιτίδα σε μια αχρονία, που την μαστίζει η θεμελιώδης αυτή αρχή; Παγιδευμένοι ο καθένας σε μια μικροσκοπική φυλακή ενός τετραγωνικού μέτρου (αυτή είναι η επιφάνεια που αντιστοιχεί στον καθένα τους) και που η απροσδιοριστία της θέσης τους μειώνεται στο ελάχιστο, η απροσδιοριστία στην ταχύτητα θα είναι πολύ μεγάλη, και επομένως η κίνηση αναπόφευκτη  Εκεί όμως που δεν υπάρχει κίνηση, η τεράστια συμπύκνωση ενέργειας είναι ικανή να οδηγήσει σε βίαια ξεσπάσματα Άλλωστε μόνο τυχαίο δεν είναι, που κάθε ατομικός πυρήνας είναι ενεργειακός γίγαντας, επειδή ακριβώς είναι νάνος μεγέθους

«Κατά παράδοξο τρόπο είναι τα αδρανή των οποίων οι πράξεις βίας διαταράσσουν περισσότερο την ηρεμία του κυλίνδρου» (σελ.14)

Έρμαια λοιπόν τα σώματα αυτά στα βάθη μιας ανερμήνευτης τυχαιότητας, εξόριστα στο δικό τους σύμπαν, ζώντας στα όρια το καθένα, της υπαρξιακής του αγωνίας, είναι εκεί για να μας θυμίζουν μέσα σε αυτό το κυλινδρικό πηγάδι δυναμικού, πως χωρίς αβεβαιότητα, το Σύμπαν θα ήταν ένα νεκρό σύμπαν και πως το

 « Να ζείς θα πει να περιφέρεσαι ,μόνος και τελευταίος των ζωντανών στα βάθη μιας στιγμής χωρίς όρια, όπου το φώς δεν αλλάζει ποτέ και τα ναυάγια είναι όλα ίδια» (Μπέκετ, Ο Μαλόν πεθαίνει).

* H Έφη Καλογεροπούλου είναι φυσικός, θεατρολόγος και ποιήτρια. Ποίησή της καθώς και θεατρική κριτική έχει δημοσιευτεί σε έντυπα και ηλεκτρονικά περιοδικά και έχει μεταφραστεί στα αγγλικά, ισπανικά, γερμανικά και ιταλικά.