Fractal

Με αφορμή κάποια στιγμιαία ρινίσματα μιας μεγάλης χώρας

Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη //

 

Γιάννης Κατσίκης, “Ένα εικοσιτετράωρο στην Αντίς Αμπέμπα” ΑΩ Εκδόσεις. Αθήνα, 2015

 

Αρκετή αρχαία γνώση και πολλές ενδιαφέρουσες παραδόσεις από τα ταξίδια, διασώθηκαν και ήταν διαθέσιμα στους γεωγράφους και εθνολόγους των προηγούμενων αιώνων, και τα οποία βρήκαν τελικά το δρόμο τους σε  κείμενα, καθώς και σε χάρτες, τους mappae mundi, όπως συνηθιζόταν να ονομάζεται ο κάθε μεσαιωνικός ευρωπαϊκός χάρτης του κόσμου. Οι εν λόγω χάρτες κυμαίνονταν σε μέγεθος και πολυπλοκότητα, από τους απλούς σχηματικούς χάρτες μιας ίντσας ή λιγότερο, μέχρι και διαμέτρου 3,5 μέτρων. Περίπου 1.100 τέτοιοι mappae mundi, διασώθηκαν από το Μεσαίωνα. Η γεωγραφική αναδιάρθρωση της χριστιανικής Ευρώπης πάντως, τοποθέτησε κάποια αντικείμενα ιδιαίτερης ευλάβειας και θαυμασμού στην περιφέρεια του κόσμου της νέας βόρειας Ευρώπης, μερικά από τη μεριά της αρχαίας Μεσογείου. Η Ρώμη και η Κωνσταντινούπολη, αμφότερες περιείχαν θαύματα καθώς και ιερούς τόπους, μπορούσαν να ανιχνεύσουν στοιχεία τους στην ιστορία της βόρειας Ευρώπης από τον έβδομο αιώνα και βεβαίως ένα συνεχές ενδιαφέρον από τα τέλη του ενδέκατου και δωδέκατου αιώνα. Κατά τη διάρκεια των  σταυροφοριών και ιδίως στον απόηχο της Δ’ Σταυροφορίας, ορισμένα από αυτά τα γεγονότα έγιναν για πρώτη φορά ευρωπαϊκές κτήσεις και θαύματα, ο απόηχος των οποίων κατέκλυσε τη δυτική Ευρώπη μετά το 1099 και ιδιαίτερα μετά το 1204. Υπό την έννοια αυτή, πολλές πτυχές επιτευγμάτων και θαυμασμού, συμπεριλαμβανομένων κάποιων μακρινών θαυμάτων, μπορεί να ειπωθεί αβίαστα ότι ενσωματώθηκαν από την Ευρωπαϊκή φαντασία κατά τη διάρκεια του ενδέκατου και δωδέκατου αιώνα.

Βεβαίως δεν ήταν μόνο οι προσκυνητές που είχαν την ανάγκη  ενημέρωσης για μακρινούς τόπους. Αν και οι ιδέες για την εκπαίδευση των ηγεμόνων διέφεραν σε περιεχόμενο μεταξύ του πέμπτου και του δέκατου έκτου αιώνα, ένα από τα πιο συνεπή στοιχεία στο βασιλικό πρόγραμμα σπουδών ήταν σαφέστατα η ιστορική γεωγραφία. Οι κυβερνήτες έπρεπε να γνωρίζουν όχι μόνο τη δική τους γη, ιδίως τις  πιο απομακρυσμένες και άγνωστες περιοχές της, αλλά θα έπρεπε επίσης να γνωρίζουν γενικά στοιχεία περί των εδαφών της γης. Ο Gerald της Ουαλίας (1146-1223 μ.Χ.), γνωστός κληρικός και χρονικογράφος της εποχής του, ανέλαβε να περιγράψει την Ιρλανδία στο νέο ηγεμόνα της, Henry ΙΙ της Αγγλίας, για παράδειγμα, επειδή στην Ιρλανδία ο Gerald ‘‘είχε δει πολλά πράγματα που δεν υπήρχαν σε άλλες χώρες και εντελώς άγνωστα, που άξιζαν τον θαυμασμό λόγω του νεωτερισμού τους’’.

Ο ίδιος θαύμαζε και τοποθετούσε επίσης τον Henry ΙΙ της Αγγλίας στην ίδια περίοπτη θέση συγκρίνοντας τον με τον Μέγα Αλέξανδρο:

‘‘Οι νίκες σας κάνουν το γύρο ολόκληρου του κόσμου. Ο δικός μας δυτικός Αλέξανδρος, εσείς που έχετε τεντωμένο το χέρι σας από τα βουνά των Πυρηναίων ακόμη και μέχρι τα πολύ δυτικά όρια του βόρειου ωκεανού. Όπως είναι πολλές οι εκτάσεις που υπάρχουν σε αυτά τα μέρη, έτσι πολλές είναι οι νίκες σας. Στη συνέχεια, αν μου επιτρέψετε, θα επιχειρήσω να περιγράψω  τον τρόπο με τον οποίο έχει προστεθεί ο ιρλανδικός κόσμος στους τίτλους και τους θριάμβους σας. Με τι μεγάλη και αξιέπαινη ανδρεία έχετε εισχωρήσει στα μυστικά των ωκεανών και στα κρυμμένα πράγματα της φύσεως ….’’!

Η χώρα μας ίσως καθυστέρησε λίγο να αφοσιωθεί στην ταξιδιωτική λογοτεχνία, για λόγους που ξεφεύγουν ετούτου του κειμένου και συγκριτικά πάντοτε με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες,  αλλά κατέχει το δικό της αξιοζήλευτο έργο και όγκο πληροφοριών από τα ταξίδια και τα κείμενα του Νίκου Καζαντζάκη. Δεν ήταν φυσικά ο μόνος! Πολλές περιγραφές, ανταποκρίσεις, εντυπώσεις βρίσκονται σε διάφορα βιβλία μεγάλων λογοτεχνών μας, όπως των Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου, Μ. Καραγάτση, Ζαχαρία Παπαντωνίου, Γιώργου Θεοτοκά, Φώτη Κόντογλου, του Πέτρου Χάρη, Αντρέα Καραντώνη, και τόσων άλλων σπουδαίων μορφών. Η έλξη του ξένου, η μαγεία του αγνώστου, η περιέργεια, κάποιες συμπτώσεις, η αξιοπερίεργη τάση φυγής, εσωτερικές παρορμήσεις, όλα έχουν το δικό τους μερίδιο στη σύλληψη και τη δημιουργία της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας.

Ίσως βέβαια κάποια ταξίδια σήμερα μοιάζουν φοβερά απλοϊκά, ίσως η ευκολία των μετακινήσεων ξεθώριασαν κάπως τη συγκίνηση του αγνώστου, την παλιότερη δυσκολία του, ίσως οι ιδανικοί και ανάξιοι εραστές των απομακρυσμένων θαλασσών του Νίκου Καββαδία εξαφανίστηκαν μαζί με εκείνον, αλλά πολλά από αυτά, ακόμα και σήμερα, είναι αποκαλυπτικά σε πολλούς τομείς, παρά την όποια απομυθοποίηση του ταξιδιού, ως λογική συνέπεια των ανωτέρω.

 

 

Η λογοτεχνία ακολούθησε παράλληλα την πορεία της ταξιδιωτικής περιπέτειας τον εικοστό αιώνα, κληροδοτώντας κλασσικά και χαρακτηριστικά έργα αυτού του είδους. Ο Γιάννης Κατσίκης, είναι ένας από τους πολλούς εκείνους που αποτύπωσαν τις εντυπώσεις και τις σκέψεις του στο χαρτί.  Τα παραπάνω ήρθαν στο προσκήνιο διαβάζοντας ένα μικρό κείμενό του, με τίτλο  ‘Ένα εικοσιτετράωρο στην Αντίς Αμπέμπα’ και περιεχόμενο αυτό ακριβώς που υπαινίσσεται ο τίτλος. Ο συγγραφέας μας, εδώ, συνεχίζει επάξια την ιστορία   των προηγούμενων συγγραφέων που αναφέρθηκαν παραπάνω. Τον Απρίλιο του 1996, βρέθηκε για μια μόλις ημέρα στην πρωτεύουσα της Αιθιοπίας, την Αντίς Αμπέμπα. Από μια άποψη, θυμίζει το βιβλίο ‘μια βδομάδα στο αεροδρόμιο’ του Αλαίν ντε Μποττόν, όταν εκείνος το καλοκαίρι του 2009, εκούσια κλείστηκε στο πολυσύχναστο αεροδρόμιο του Χήθροου, ένα από τα πιο πολυσύχναστα αεροδρόμια του πλανήτη, με σκοπό να συναντήσει ταξιδιώτες απ’ όλο τον κόσμο, να μιλήσει μαζί τους, να διεισδύσει στη φύση του ταξιδιού, της καθημερινότητας, των πολύπλευρων σχέσεων και της ιδιόρρυθμης εκεί εργασίας. Ο Κατσίκης, όμως, δεν παρέμεινε στο αεροδρόμιο της πρωτεύουσας της Αιθιοπίας. Φιλοξενήθηκε σε ξενοδοχείο του κέντρου της πόλης, ξεναγήθηκε από ντόπιους γνώστες στα μικρά μυστικά των μεγάλων πόλεων, είδε το μεγάλο ποτάμι των πεινασμένων προσφύγων που πλημμύριζε την πρωτεύουσα μιας χώρας περήφανης, πανάρχαιας και ιστορικής, αντικείμενο και στόχος κι αυτή αποικιοκρατικών δυνάμεων, πειραματόζωο εμφυλίων περιφερειακών διενέξεων, αποτυχημένων μοναρχιών, εισβολής μεγάλων κρατών που φιλοδοξούσαν να φτάσουν στην περηφάνια και τις κατακτήσεις άλλες αυτοκρατορίες της Ευρώπης ανεξαρτήτως των παράπλευρων υλικών και το σπουδαιότερο ανθρώπινων απωλειών, μια χώρα που ούτε η μεγάλη αυτοκρατορία της ΕΣΣΔ μπόρεσε να δρομολογήσει σε σωστά μονοπάτια, ένας λαός και μια χώρα που κι ο πατέρας Ηρόδοτος γνώριζε καλά κι ας μην είχε κατά πάσα πιθανότητα ταξιδέψει εκεί, όταν έλεγε πως σε αυτή υπάρχει χρυσάφι σε αφθονία, και τεράστιοι ελέφαντες και έβενος και όλων των ειδών τα δέντρα, που φυτρώνουν άγρια.

Κι αν όλα αυτά έγινα παρελθόν, ‘πολλές συνήθεις έχουν ριζώσει’. Ξεναγείται στο κέντρο της πόλης, επισκέπτεται το Εθνικό της Μουσείο με τα λιγοστά αλλά τόσο αντιπροσωπευτικά του εκθέματα, την ‘Αφρικάνικη κληρονομιά’, τον ‘Ήλιο’, τη ΄Νύχτα’, την ‘Επανάσταση του 1974’, κι τόσα άλλα.  Οι εντυπώσεις αλλάζουν γρήγορα τόπο και χρόνο. Δεν ωραιοποιούν δυσάρεστες καταστάσεις και επώδυνες αλήθειες. Το βιβλίο, δεν έχει την αξίωση ολοκληρωμένου χρονικού μιας μεγάλης περιόδου  στην πρωτεύουσα της χώρας. Βλέπει γρήγορα και αποτυπώνει, χωρίς πολλές σκέψεις παρά το γεγονός ότι γράφτηκε λίγους μήνες μετά. Δεν φιλοδοξεί να παρουσιάσει την απέραντη γκρίζα γη της αφρικανικής χώρας, με τα τροπικά δάση της, τις σαβάνες, τις πανύψηλες βουνοκορφές, τις χαμηλές λίμνες.  Αντί όλων αυτών, εντυπωσιάζεται από τα κοκαλιάρικα χέρια του λιμοκτονούντος όχλου, τα αδύνατα και αδύναμα ζαρωμένα κορμιά τους, την παραίτησή τους από την ελπίδα κάποιου καλύτερου μέλλοντος αφού οσάκις έγινε προσπάθεια για κάτι τέτοιο απέτυχε οικτρά, παρά τα όσα ειπώθηκαν από τον αρχηγό της αιθιοπικής επανάστασης όταν έλεγε ότι επειδή η επανάσταση ξέσπασε αυθόρμητα, σε μια εποχή που δεν υπήρχε κόμμα της εργατικής τάξης, δεν στάθηκε ικανό να αποφευχθούν πολλοί από τους σκληρούς αγώνες που ακολούθησαν.

Οι ταξιδιωτικές εξερευνήσεις και καταγραφές άλλαξαν δραματικά κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα, κι ακόμα περισσότερο στον καινούργιο που ανέτειλε. Παρά το γεγονός ότι τα αεροπλάνα διόγκωσαν το μέγεθος της ταξιδιωτικής βιομηχανίας, οι μεγάλοι συγγραφείς συνέχισαν να ταξιδεύουν και να καταγράφουν τις εντυπώσεις τους μέσα σε ταξιδιωτικά γυαλιστερά περιοδικά με όμορφες περιγραφές και φωτογραφίες. Ο εικοστός πρώτος αιώνας δημιούργησε ακόμα περισσότερη  αναστάτωση, με τις άφθονες ταξιδιωτικές ιστοσελίδες και τα blogs. Είναι ένα καινούργιο και εύκολο μέσο που έδωσε στον καθένα την ικανότητα να αφηγείται για το ταξίδι. Σαφώς πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψιν ότι στην πλειονότητα των περιπτώσεων, η ευκολία αφήγησης εκεί μέσα πλησιάζει επικίνδυνα στην επανάληψη, στη συνήθη ανούσια καταγραφή και κάποιες φορές στην ανοησία. Πάνω απ’ όλα, όμως, τις περισσότερες φορές τα ταξιδιωτικά blogs είναι απελπιστικά κακογραμμένα. Τα συγκεκριμένα blogs, ισχυρίζονται οι ειδήμονες, θα πρέπει να είναι σύντομα, ώστε να καταναλώνονται από το κοινό εύκολα και βεβαίως να επαναλαμβάνονται με κάποια άλλη ίσως μορφή. Μαζί με τα ταξιδιωτικά blogs και ιστοσελίδες όμως, παρατηρείται και κάποιος γενικότερος εκφυλισμός  της έννοιας του οδοιπορικού. Η τουριστική βιομηχανία, η οποία θέλει εναγωνίως κέρδη, υπαγορεύει με τον τρόπο της το περιεχόμενο των περιοδικών και των ταξιδιωτικών σελίδων των εφημερίδων πολύ πριν από τον ερχομό των  blogs, σε συνάρτηση πάντα με τους προορισμούς που εκείνη επιλέγει να οδηγήσει τους πελάτες της.

Ο Γιάννης Κατσίκης στο οδοιπορικό του στην πρωτεύουσα Αντίς Αμπέμπα, υπήρξε σαφής, ολιγόλογος αφού δεν γινόταν διαφορετικά και πάνω απ’ όλα προσπάθησε να αποφύγει συναισθηματισμούς και παρεμφερείς καταστάσεις, όσο είναι δυνατόν μέσα σε μια εκ βαθέων εξομολόγηση και σύντομη αυτοβιογραφία ταυτόχρονα.

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Back to Top